Fethullah Gülen

Is dit de ‘terrorist’ achter de mislukte coup tegen Erdogan?

Het landelijke dorpje Saylorsburg, diep verscholen in de bossen van de Amerikaanse staat Pennsylvania, krijgt dezer dagen ongewoon veel bezoekers over de vloer. Amerikanen van Turkse afkomst komen er, zwaaiend met Turkse vlaggen, hun steun aan president Erdogan betuigen. En zij trekken op hun beurt weer journalisten en cameraploegen aan. Allemaal troepen ze samen voor de slagbomen van het Chestnut Camp Retreat Center, het domein dat Erdogans aartsvijand Fethullah Gülen in 1999 als uitvalsbasis heeft gekozen. Erdogans beschuldiging dat Gülen het meesterbrein is achter de couppoging van vorig weekend, heeft de schijnwerpers van de wereldpers op deze teruggetrokken inwoner van Saylorsburg gericht. Wie is deze mysterieuze prediker, die wereldwijd vele honderdduizenden aanhangers heeft en de inspiratiebron vormt voor een netwerk dat scholen, media, ondernemingen, culturele instellingen en humanitaire hulporganisaties omvat?

Calvinist en jezuïet

Gülen is achtereenvolgens al omschreven als een islamitische calvinist (wegens de nadruk die hij legt op matigheid, altruïsme en hard werken), een islamitische jezuïet (wegens zijn afkeer van hiërarchische structuren en zijn voorliefde voor degelijk onderwijs) en de grondlegger van een islamitisch Opus Dei (wegens het weinig transparante karakter van de door hem geïnspireerde beweging). ‘Hij is vooral een sterke persoonlijkheid, een intellectuele autori- teit en een gezaghebbende figuur’, antwoordt Gürkan Çelik op de vraag hoe machtig Gülen en zijn beweging zijn. Çelik, zelf een gülenist, doctoreerde in het Nederlandse Tilburg op de Gülen-beweging en schreef er vorig jaar, samen met onder meer Johan Leman, een wetenschappelijk boek over. ‘Hij is geen politiek leider, want hij heeft een afkeer van politiek. Maar dat neemt niet weg dat hij natuurlijk wel een actor is in de politieke arena. Hij heeft een visie en standpunten.’ ‘De macht van de beweging ligt in de gedisciplineerde netwerken van goed opgeleide mensen’, zegt professor Jenny White van het Institute for Turkish Studies aan de universiteit van Stockholm. ‘De gülenistische netwerken maken deel uit van de civil society, ze zijn discreet en niet rechtstreeks met elkaar verbonden.’ Ze maakt de vergelijking met de vrijmetselarij, die ook sterk de nadruk legt op intellectuele ontwikkeling. Via zijn aanhangers heeft Gülen wel degelijk een grote macht, denkt ook Serpil Aygün. Zij is hoofdredacteur van Binfikir, een onafhankelijke krant voor Belgen van Turkse afkomst. ‘Hij inspireert civiele organisaties, scholen en zakenlui. Zijn ideeën worden verspreid via netwerken van mensen die hetzelfde doel nastreven. Het project van de gülenistische organisaties staat voor diversiteit in de maatschappij, dialoog tussen mensen en religies, en het bevorderen van participatie in de samenleving’.

Dienstbaarheid

Het belangrijkste begrip in de leer van Gülen is dienstbaarheid – de bereidheid om je belangeloos in te zetten voor een betere samenleving. Vandaar dat hij de beweging zelf dan ook liefst ‘Hizmet’ noemt – Turks voor dienstbaarheid. Maar Gülen verlangt strikte neutraliteit: politiek engagement wijst hij af. Het organiseren van een coup staat volgens Çelik dan ook niet op Gülens to do- lijstje. ‘Als je zijn gedachtegoed een beetje kent, weet je dat hij een coup volledig afkeurt.’ Dries Lesage, Turkijewatcher van de Universiteit Gent, acht het wel plausibel dat gülenisten binnen het leger achter de couppoging zaten, zonder dat vaststaat of zij een rechtstreeks bevel van Gülen zelf volgden. Hij stelt wel vast dat Gülen een grote religieuze invloed heeft op de militanten van de beweging. ‘Zijn volgelingen aanbidden hem als een geleerde die de juiste interpretatie van de islam kent, alsof hij met hogere sferen in contact staat. Daar komt het militantisme binnen de beweging vandaan.’

Religieuze sekte

Fethullah Gülen werd 75 jaar geleden geboren in een klein dorpje in Oost-Turkije. Hij werkte in verschillende Turkse steden als imam, en wist overal een grote populariteit op te bouwen door zijn charisma en zijn moderne inter- pretatie van de islam. Zijn belangrijkste inspiratiebron is Said Nursi, een Koerdische theoloog die het geloof vooral zag als een middel om onrecht, armoede en ongelijkheid te bestrijden. In de jaren 60 wist Gülen zakenlui ertoe te bewegen om scholen te sponsoren, waarmee hij een ‘gouden generatie’ van geëngageerde, weerbare burgers wilde opleiden. In de jaren 80 en 90 nam zijn populariteit snel toe, ook buiten Turkije. Maar de dreigende vervolging wegens omstreden uitspraken over de macht van zijn netwerk, deed hem in 1999 het land verlaten, officieel om gezondheidsredenen. Aanhangers van zijn gedachtegoed hebben niets dan lof voor de prediker, die ze als een inspiratiebron zien voor de manier waarop ze in het leven staan. Vandaar dat de Gülen-beweging wel eens wordt omschreven als een religieuze sekte. Maar in werkelijkheid heeft de beweging weinig sectaire kenmerken. Er is bijvoorbeeld geen hiërarchische structuur. Eigenlijk is er helemaal geen structuur. De beweging wordt van onderuit gedragen, door mensen die gezamenlijk de principes van Gülen in de praktijk willen brengen. Door dat gebrek aan structuur is de beweging kwetsbaar voor kri-

‘Het project van de gülenistische organisaties staat voor diversiteit in de maatschappij, dialoog tussen mensen en religies, en het bevorderen van participatie in de samenleving’ SERPIL AYGÜN Hoofdredacteur Binfikir

tiek. Tegenstanders wijzen op het gebrek aan transparantie en voeden de zienswijze dat Gülen vanuit de Verenigde Staten een gevaarlijk internationaal occult genootschap aanstuurt, met vertakkingen in alle lagen van de samenleving en alle delen van de wereld. Het vermoeden dat Turkse gülenisten zijn gezag willen ondermijnen, heeft president Erdogan ertoe aangezet de beweging als een terroristische organisatie te brandmerken. Hij noemt de Gülen-beweging sindsdien FETO, de Fethullah Gülen Terroristische Organisatie. Om de positie van de Gülen-bewe- ging in Turkije goed te begrijpen, is het volgens Lesage noodzakelijk om de gebeurtenissen in het recente verleden ook onder ogen te zien. ‘De gülenisten worden in het Westen nu afgeschilderd als de helden, en als de slachtoffers van vervolging door Erdogan. Dat laatste is op zich juist, maar wat makkelijk vergeten wordt, is dat gülenistische rechters en aanklagers in het verleden honderden kemalistische legerofficieren en journalisten in de cel hebben doen belanden, daarbij ondersteund door de Gülen-gezinde media.’ Lesage verwijst onder meer naar de zogenaamde Ergenekon- processen, waarbij een vermeend complot tegen de staat werd blootgelegd. De processen leidden tot een zuivering binnen de strijdkrachten en de veiligheidsdiensten. Premier Erdogan steunde de gülenisten hierin. De consensus onder Turkse en westerse experts is dat veel bewijsmateriaal vals was. ‘Het is niet zo zwart-wit als men hier in het Westen wil doen geloven’, zegt Lesage. ‘De gülenisten hebben nooit verantwoording afgelegd voor wat toen gebeurd is.’

Degelijk onderwijs

Dat de Gülen-beweging geen formele structuur kent, verhindert volgens hem niet dat Gülen veel invloed heeft op zijn aanhangers. Die zijn in Turkije talrijk, en zeer gezagsgetrouw. ‘Ze zijn eerder bereid de aanwijzingen van Gülen te volgen dan van de Turkse republiek. Tot voor kort waren ook de gülenistische media zeer actief in het verspreiden van zijn gedachtegoed. Dat alles vormt een pakket waarover in Turkije grote bezorgdheid bestaat, en dat velen angst inboezemt.’ Het is een feit dat de invloed van Gülen zich op veel terreinen doet gelden. Alleen al in België zijn er 67 organisaties actief die zich door Gülen laten inspireren. Er

zijn om te beginnen de Lucernascholen in Vlaanderen en de Ecoles des Etoiles in Franstalig België. Die vallen onder het vrij onderwijs. Ze willen evenwel niet in de hoek van de ‘islamitische scholen’ geduwd worden, omdat religie er, buiten de godsdienstlessen, geen rol speelt. De gülenisten streven niet zozeer een religieuze insteek van het onderwijs na, als wel de optimale kwaliteit ervan. De Gülen-scholen in Turkije hebben een uitstekende reputatie. Zo goed zelfs, dat heel wat partijbonzen van Erdogans AK-Partij er hun kinderen onderwijs lieten volgen. ‘Het idee was om mensen een goede intellectuele en morele vorming te bieden, met het oog op publieke dienstverlening, maar niet om de staat over te nemen’, legt White uit. Ook de Vlaamse Olympiadevereniging, die onder meer de Wiskundequiz organiseert, is een initiatief van gülenisten. De humanitaire hulporganisatie van de Gülen-beweging, Kimse Yok Mu (KYM), heeft een internationale vestiging in Brussel. De gülenistische krant Zaman, die in Turkije is overgenomen door Erdogan, beschikt over een redactie in Brussel. ‘Kleuren van de Wereld’, een culturele voorstelling van het gülenistische ‘International Language and Culture Festival’, deed eerder dit jaar Vorst Nationaal aan. En de beweging financiert een leerstoel aan de KU Leuven, bestemd voor onderzoek naar de islam in Europa.

Neutrale namen

Bij de meeste van de organisaties en initiatieven is de inspiratie door Gülen onzichtbaar. De initiatiefnemers lopen er niet mee te koop, en de meeste organisaties kiezen voor een neutrale naam. Verwijzingen naar Gülen of Hizmet zijn op de websites niet te vinden. Ook in de persmededeling die alle gülenistische organisaties in België woensdag verspreidden naar aanleiding van het geweld tegen de beweging, werd geen vermelding gemaakt van Gülen of Hizmet. Wel van de gezamenlijke missie: ‘De bevordering van de sociale cohesie en van de actieve deelname aan het maatschappelijke leven.’ De proliferatie van gülenistisch geïnspireerde organisaties roept de vraag op hoe een en ander gefinancierd wordt. Çelik ziet drie inkomstenbronnen. Ten eerste de giften van aanhangers. Dat zijn er wereldwijd vele duizenden, onder wie heel wat vermogende zakenlui. Ten tweede subsidies, bijvoorbeeld voor de scholen of de culturele activiteiten. Ten derde zijn er activiteiten die zelf geld kunnen opbrengen, zoals ‘Kleuren van de Wereld’ en Zaman. Daar komt bij dat heel wat activiteiten een beroep doen op onbetaalde vrijwilligers, zodat de kostenstructuur laag blijft. Çelik denkt niet dat de gülenistische activiteiten in de di- aspora vanuit Turkije financieel ondersteund worden. Integendeel, er gaat geld uit het Westen naar ontwikkelingslanden, in de vorm van hulp-initiatieven door KYM. De organisatie bood bijvoorbeeld noodhulp aan na de tyfoon in het Filipijnse Tacloban en na de aardbeving in Nepal. ‘Afgaande op het aantal scholen en vestigingen heeft de beweging heel wat middelen’, stelt Jenny White vast. ‘Zelf claimen de gülenisten dat het gaat om giften. De scholen worden gesponsord vanuit het bedrijfsleven. Voor zover ik weet, heeft nog niemand de financiële en administratieve ruggengraat van de beweging kunnen blootleggen’. Van heel wat grote ondernemingen in Turkije is geweten dat ze Gülen goed gezind zijn. Niet alleen Zaman, maar bijvoorbeeld ook Bank Asya, de televisiezender Samanyolu TV, de Koza Ipek Holding die mijnbouwbedrijven en media omvat, en het Kaynak-conglomeraat, waar uitgeverijen en touroperators deel van uitmaken. Al die ondernemingen zijn de afgelopen jaren door Erdogan aangepakt, onteigend of anderszins tegengewerkt. De ideeën van Gülen verhinderen de integratie van zijn aanhangers in de westerse samenleving geenszins. Integendeel zelfs. Dat blijkt uit een rapport dat de Nederlandse overheid in 2014 bestelde, en waarin werd nagegaan hoe de verschillende Turkse religieuze stromingen zich verhouden tot de Nederlandse samenleving. ‘Juist de sterke nadruk op persoonlijk en maatschappelijk succes ondergraaft het argument dat de beweging integratie in de Nederlandse samenleving zou belemmeren’, schrijven de onderzoekers. Evenmin zijn er aanwijzingen dat de interne discipline zo groot is dat uittreden bemoeilijkt wordt, of dat het aangaan van contacten buiten de gemeenschap wordt ontraden.

Gematigde islam

Zowel Aygün als Çelik zegt dat de islam die Gülen predikt, erg gematigd is. Dat blijkt ook uit de feiten. De hoofddoek is geen issue, en andersgelovigen of zelfs atheïsten zijn van harte welkom. Vrouwen hebben in verschillende gülenistische organisaties een leidinggevende functie. In België geldt dat bijvoorbeeld voor de BelgischTurkse Vriendschapsvereniging Beltud. White voegt eraan toe dat de islam die Gülen propageert, verwantschap vertoont met de Soefi-beweging, een mystieke vorm van religie. ‘De directe ervaring van God is belangrijker dan de tekst van de Koran. Gülenisten komen samen in studiegroepen, waar ze de geschriften van Fethullah Gülen lezen en bespreken. Hun religiositeit en band met God drukken ze uit via giften, vrijwilligerswerk, altruïsme en toenadering tot andere religies.’

‘Wat makkelijk vergeten wordt, is dat gülenistische rechters en aanklagers in het verleden honderden kemalistische legerofficieren en journalisten in de cel hebben doen belanden’ DRIES LESAGE Turkijewatcher U Gent

Nyt Fethullah Gülen laat thuis zijn bloeddruk meten, de dag na de couppoging in Istanbul. Gülen ontving toen de pers in zijn woning in de VS.

Rr Een beeld van het slotgala van ‘Kleuren van de wereld’, Vorst Nationaal, 6 juni.