Spoelt populistische golf over Europa?

Wordt de Europese Unie verder verzwakt? De Italianen en de Oostenrijkers beslissen er zondag over.

BRUSSEL | Een referendum over de hervorming van de Italiaanse Senaat en de verkiezing van de president van Oostenrijk, in de eerste plaats een ceremoniële functie. In normale omstandigheden ligt geen mens er wakker van, maar na de Brexit en de verkiezing van Donald Trump is de wereld veranderd. En dus volgt Europa zondag met een bang hart deze twee stembusgangen. Bereikt de populistische golf het Europese vasteland?

In de Europese wijk rond het Schumanplein wordt in de eerste plaats naar Rome gekeken. Er is nauwelijks een Europees ambtenaar of diplomaat te vinden die begrip kan opbrengen voor de demarche van de Italiaanse premier, Matteo Renzi. Waarom heeft hij in godsnaam zijn politiek lot verbonden aan een referendum over een ‘mineur’ institutioneel Italiaans probleem?

Je lot verbinden aan een referendum kan immers ernstige gevolgen hebben. David Cameron kan erover meespreken. Het is bovendien niet het moment om hoog politiek spel te spelen, vinden de bestuurders in Brussel. Ze vinden Renzi geregeld best een lastpak en hij heeft populistische trekjes – deze week dreigde hij nog met een veto tegen de Europese meerjarenbegroting – maar hij is wel een bestuurder en hij doet pogingen om zijn vastgeroest land economisch in beweging te krijgen.

Bovendien ziet niemand op dit moment een beter alternatief voor Renzi. Mocht hij het referendum verliezen, dan dreigt Italië – de derde economie van de eurozone – snel dieper weg te zinken in het economisch en politiek moeras waar Renzi het land probeert uit te trekken. Tenminste, dat is de vrees in Brussel.

Draai om de oren

Maar is die angst terecht? Er bestaat een kans dat Rezni het haalt. Het aantal onbesliste kiezers is groot en veel Italianen beseffen dat er nauwelijks een geloofwaardig en werkbaar alternatief is.

Toch gaan de meeste waarnemers ervan uit dat een meerderheid van de Italianen tegen de senaatshervorming zal stemmen. En dan zal Renzi zijn ontslag aan de president aanbieden. Dat heeft hij beloofd. Die kan dat nog altijd weigeren, maar de trotse Florentijn heeft gezegd dat hij niet in een overgangs- of technocratenregering gelooft.

Brussel is bang dat bij vervroegde verkiezingen – die zouden na de lente van 2017 gehouden worden – Beppe Grillo, de man van de radicale Vijfsterrenbeweging, aan de macht kan komen. Toch is de kans dat dit gebeurt, kleiner dan wordt gevreesd. Grillo zal geen absolute meerderheid halen en hij gelooft niet in een coalitieregering. Voor hetzelfde geld wint Renzi’s partij (de PD) zelfs de verkiezingen en wordt hij opnieuw premier.

Alleen zal er kostbare tijd verloren gaan om de zwakke Italiaanse banken te versterken en het land zal tijdelijk helemaal tot stilstand komen.

En vooral symbolisch krijgt de Europese Unie opnieuw een klap. Door Renzi weg te stemmen geeft de boze burger het politieke establishment een zoveelste draai om de oren.

Eigen volk eerst

Die boze burger staat ook klaar om Oostenrijk van het rechte Europese pad te brengen. Zondag mag hij – voor de tweede keer dit jaar – stemmen over wie president wordt. De eerste uitslag werd ongeldig verklaard omdat die bijzonder nipt was en omdat er procedurefouten waren gemaakt bij de stemmen van de Oostenrijkers in het buitenland.

De verkiezing is ‘interessant’ omdat de Oostenrijkers heel scherp kunnen aangeven welke richting ze hun land willen uitsturen. Ze moeten kiezen tussen Norbert Hofer, de kandidaat van de extreemrechtse FPÖ, en Alexander van der Bellen, een onafhankelijke professor die ooit de groene partij voorzat.

Als de Oostenrijkers kiezen voor Van der Bellen, kiezen ze voor meer Europa en voor meer open grenzen. Van der Bellen pleit zelfs voor een soort ‘Verenigde Staten van Europa’. Hofer is de antipode. In de beste FPÖ-traditie – de partij van wijlen Jörg Haider en opgericht door ex-nazi’s – plaatst Hofer het eigen volk eerst.

Bij de eerste verkiezing had Van der Bellen 30.000 stemmen meer dan Hofer, maar die zege had hij te danken aan de Oostenrijkers in het buitenland. Ook nu wordt het een nek-aan-nekrace, maar de Oostenrijkers houden er ernstig rekening mee dat Hofer hun nieuwe president wordt.

En wat kunnen daar de gevolgen van zijn? Tot nog toe hield de president zich op de achtergrond. Maar op papier heeft hij wel degelijk macht: hij kan parlement en regering naar huis sturen, benoemingen blokkeren, wetten tegenhouden. Hofer heeft al laten uitschijnen dat hij die macht zal gebruiken. Hij wil zelfs een referendum over een uitstap van Oostenrijk uit de EU.

Een zege van Hofer zal de rechtse populisten elders in Europa een nieuwe boost geven. Geert Wilders, Marine Le Pen en Frauke Petry trekken volgend jaar naar de stembus. Zij zullen ongetwijfeld eerst langsgaan in Wenen om daar met veel egards te worden ontvangen.

Maar een zege van Hofer is vooral het zoveelste signaal dat de kiezer geen vertrouwen meer heeft in de traditionele politiek, al heeft die het land helemaal niet slecht bestuurd. Oostenrijk is erg welvarend, er is weinig werkloosheid. Dat is de verdienste van de twee traditionele partijen, de sociaaldemocraten en christendemocraten. Maar die twee partijen regelden decennialang de ‘zaakjes lekker onder elkaar’. En dat pikt de kiezer niet meer. Hij vindt het tijd om af te rekenen met ‘de kliek uit Wenen’.

Door Renzi weg te stemmen geeft de boze burger het politieke establishment een zoveelste draai om de oren