Pussy Riotactiviste blijft klauwen
‘Zonder vechtlust verschillen mensen weinig van lintwormen’
AMSTERDAM | Het begon allemaal in 2004, toen Vladimir Poetin besliste de Dag van de Oktoberrevolutie af te schaffen. Net op die dag met parades en optochten was Nadja Tolokonnikova (1989) jarig. Poetin had beslist dat het land niet langer mocht feesten op háár verjaardag. Het was de eerste, maar niet de laatste keer dat Tolokonnikova het met Poetin aan de stok kreeg. Ze ging filosofie studeren en werd punkfeministe en lid van de feministische anti-Poetin-punkband Pussy Riot.
Misschien werd de Russische conceptueel kunstenares en politiek activiste wel eerst náákt bekend, toen de beelden van een orgie in het Moskouse Biologiemuseum de ronde deden in de Russische alternatieve kunstwereld. Het seksfestijn was het antwoord van de kunstenaars- en protestgroep Vojna (Oorlog), de voorloper van Pussy Riot, op de benoeming van Dmitri Medvedev als president. ‘ Ze neuken het volk’, was het idee. Een enorme fallus tegenover de gebouwen van de geheime dienst was een ander statement van Vojna. In Tolokonnikova’s boek Zo begin je een
revolutie, dat nu in het Nederlands verschijnt en dat ze afgelopen weekend in Amsterdam kwam voorstellen, kadert ze die acties: ‘ Laat van je horen, hou toespraken en blijf schrijven tot op het einde. We heb-
ben maar één manier om onze ongelijke strijd te winnen: met onze gedachten, onze gevoelens en onze oprechtheid.’ En ook: ‘Het klinkt aanmatigend, maar wat heb je nog over behalve arrogantie als je tweeëntwintig bent en geconfronteerd wordt met het veiligheidsapparaat van een staat, dat mensen heeft verpulverd die over meer steun beschikten dan jij?’ Hoopte je dat de acties de Russen zouden wakkerschudden?
‘Ik kon het maar proberen’, zegt ze daar nu over. ‘ Ik wilde wel een klein stukje aan de revolutie bijdragen, maar je weet nooit wat het resultaat zal zijn. Protest en politieke actie werken niet in een lineaire logica.’
‘Ik haat het als de mensen ons zeggen: “Jullie zijn helden”. Wij zijn geen helden. We hebben dit voor ons eigen comfort gedaan. En dat is meer dan fysiek welzijn, het is ook je moreel goed voelen. Als je niets onderneemt, zul je jezelf nooit vergeven dat je sommige dingen niet hebt gedaan.’ Misschien waren je acties te provocerend om de Russen aan het denken te zetten?
‘Ik ben geen rationeel persoon, ik ben heel intuïtief. Ik was geïnspireerd door de punkbeweging, het activisme, de hedendaagse kunst. Dat kwam allemaal samen toen we wilden reageren op de politieke gebeurtenissen in 2012. Ik had nachten niet
geslapen, gehuild, ik wilde niet dat Poetin opnieuw president werd. Sommigen mensen zouden moorden. Ik niet, ik heb punkacties georganiseerd.’ BLOED OP DE NAAITAFEL
Nadja Tolokonnikova kreeg faam in het Westen toen ze als lid van Pussy Riot in 2012 veroordeeld werd voor hun optreden in de Christus Verlosserskathedraal in Moskou. Ze kreeg twee jaar cel in een van de zwaarste gevangenissen van het land.
Ze werkte er in een naaiatelier. De stokoude, kapotte machines waren nauwelijks te bedienen en de gevangenen stikten vaak in hun eigen handen. ‘Er komt bloed op je naaitafel. Toch probeer je voort te naaien omdat je onderdeel bent van een lopende band. Maar die verdomde machine blijft maar kapotgaan’, schrijft ze.
De vrouwen moesten zestien tot zeventien uur per dag werken, ze sliepen vier uur per nacht. ‘Door de voortdurende slaaponthouding en dodelijk vermoeid van het eindeloze streven naar het halen van de productiequota staan de gevangenen steeds op het punt uit te vliegen, hun longen uit hun lijf te schreeuwen en te gaan vechten’, noteert Tolokonnikova. Ze kregen altijd oud brood, ruim met water aangelengde melk, zure gierst en rotte aardappelen. Geen wonder dat veel van de vrouwen die de klok rond werkten, flauwvielen of stierven.
Uiteindelijk heb je achttien maanden in de cel gezeten. Was het dat waard?
‘Hoe weet je dat nu? Ik heb veel plezier gehad. Als je een gelukkig mens bent, dan was het het waard. Het is belangrijk dat je eigen leven niet ellendig is en dat je anderen niet ongelukkig maakt. Dat is het enige doel in het bestaan, denk ik.’ Ben je veranderd in de cel?
‘Zeker. Ik vermoed dat ik een beter mens ben geworden. Ik heb er geleerd om meer met mensen te spreken. Je hebt gewoon geen keuze omdat je met zovelen samenleeft. Je zou denken dat mensen in zulke zware omstandigheden elkaar elke dag naar de strot vliegen, maar dat doen ze niet. Ze proberen elkaar te helpen.’
‘De gevangenisdirectie had mijn medegevangenen verboden om met mij te spreken. Maar de vrouwen deden dat tóch, of ze gaven me een briefje. Dat was fijn. In de gevangenis word je verondersteld mensen te haten, maar ik heb geleerd om van ze te houden.’ Heb je nog contact met hen?
‘Ja, sommigen zijn nu op vrije voeten. Anderen zijn gestorven want leven in een Russische cel is dodelijk. Er is een tekort aan medicijnen. Mensen met hiv krijgen soms alleen medicijnen als ze schuld bekennen.’
‘Ik heb nog contact met enkele bewakers, die me steunden. Ze nodigden me
soms uit in hun kantoren en dan spraken ze met mij. Weet je, mensen hebben veel meer gemeenschappelijk dan wat we soms denken. Maar je moet aan jezelf werken om dat te zien. Het is zo verleidelijk om anderen te veroordelen omdat ze Poetin of Trump steunen. Ik ben zeker geen engel, ik veroordeel ook vele mensen. Maar ik ben me er nu tenminste bewust van.’ OVERLEVINGSINSTINCT
In haar boek verbaast Tolokonnikova zich over de passiviteit van veel Russen. ‘We keken om ons heen en zagen noch offerbereidheid en bescheidenheid, noch agressiviteit en vechtlust – die combinatie van ongelijke en extreme houdingen zonder dewelke mensen weinig verschillen van lintwormen’, schrijft ze weinig vriendelijk. Nu, jaren later, is ze milder.
‘Ik denk dat dat overlevingsinstinct is. Het is misschien wel gewoon normaal dat in een land waar men vroeger weinig te eten had, mensen niet bezig zijn met hun recht op vrijheid. Maar tegelijk merk je dat mensen in de Verenigde Staten, waar men wél te eten heeft, óók op rechtse klootzakken stemmen.’
‘Ik hou niet van het onderscheid tussen een vrije en een niet-vrije wereld. Het is
Freedom House- bullshit die tijdens de Koude Oorlog is uitgevonden. De wereld is ingewikkelder dan dat. Ik wil mensen niet
‘We zagen noch offerbereidheid, noch vechtlust. Zonder zulke houdingen verschillen mensen weinig van lintwormen’ ‘We werkten zeventien uur per dag, sliepen vier uur per nacht. We stikten vaak in onze eigen handen’ NADJA TOLOKONNIKOVA
veroordelen. Ze zijn eeuwenlang gefuckt. Als zij geen veranderingen willen, dan kan ik hen daar niet voor veroordelen.’
‘Ik ben extreem prowesters en daarom ben ik activiste geworden en me gaan inzetten voor gelijke rechten voor queer-mensen (met een seksuele en genderdiversiteit, red.) en voor het feminisme. Maar dat is niet zo evident voor veel Russen. Zij zijn lang niet zo prowesters gezind als ik.’ Sommigen zeggen dat Pussy Riot een godsgeschenk was voor Poetin. Dat jullie zo veel steun kregen van westerlingen, ‘toonde aan’ hoe decadent het Westen wel was.
‘Ik weet het niet. Rusland is een verdeeld land, er is geen United Russia. Je hebt prowesterse mensen, je hebt mensen die niet uit de kast kunnen komen en leven op de manier waarop ze willen. Ik ben blij dat we hen helpen. Er zijn mensen die ons haten, er zijn mensen die ons willen verbranden. Dat is oké.’
‘Ik snap eigenlijk niet waarom ik een cadeautje voor Poetin zou zijn. Dat is niet mijn logica, ik heb een andere. Wat wil je anders dat ik doe? Vrouwen- of homorechten verwerpen om Poetin een plezier te doen? Neen, dat ga ik niet doen.’
‘Het is ook zo lang geleden. Ik wil nu andere dingen doen. Ik wil niet altijd weer over het verleden praten. (licht geïrriteerd) Misschien ben ik wel een shitty person, een
shitty artist. Ik ben niet zo veel bezig met mezelf. Ik wil gewoon plezier maken. Ik wil niets veranderen. Dat is het eigenlijk. Zo simpel zit ik in elkaar.’ MADONNA
Na haar vrijlating nodigde Madonna Tolokonnikova uit op een benefietoptreden voor Amnesty. Ze werd hét symbool van het vrouwelijk punkverzet tegen Poetin.
Nu woont Tolokonnikova een deel van de tijd in Los Angeles. Ze maakt video’s met een politieke boodschap. Haar laatste is ‘Make America great again’ waarin ze president Trump op de korrel neemt. Ze had ook een gastrolletje in de Amerikaanse serie
House of Cards. Daarin scheldt ze de Russische president de huid vol.
‘Ik heb eigenlijk een fantastisch leven’, zegt ze op het einde van het interview. ‘Ik kan doen wat ik wil. Ik heb professioneel veel plezier. Ik vind dat je moet leven. Daar zijn miljoenen manieren voor. Hoe kun je mensen enthousiast maken voor een politiek idee als je zelf niet boeiend bent? Het gaat om regels doorbreken, nieuwe dingen ontdekken. Alleen dan heb je aantrekkingskracht op anderen – als je een trendsetter bent, bakens verzet. Ik wil graag zo iemand zijn, ik wil graag tot zo’n stam behoren.’ Nadja Tolokonnikova, Zo begin je een revolutie. Uitgeverij Atlas Contact.