Hoe Erdogan zijn vrienden kwijtraakt
Een jaar na de mislukte coup lijkt president Recep Tayyip Erdogan oppermachtig. In werkelijkheid kalft de steun voor hem en zijn partij in Turkije af. Groepen die hem vroeger steunden, zijn nu vijanden.
TOON BEEMSTERBOER
ISTANBUL I Soms is een overwinning eigenlijk een nederlaag. Aan het referendum in april heeft Recep Tayyip Erdogan een bittere nasmaak overgehouden. Na jarenlang te hebben gepleit voor een presidentieel systeem, had de Turkse president eindelijk wat hij wilde. Maar de zege was lang niet zo overtuigend als hij had gehoopt. Zeker niet voor zo’n ingrijpende hervorming van het politieke stelsel.
Zelfs met de steun van de nationalistische partij MHP, en ondanks de oneerlijke campagne, behaalde Erdogan ternauwernood een meerderheid van 51,4 procent. In vier van de vijf grootste steden stemde een meerderheid tegen. Het pijnlijkst was de nee in Istanbul, de stad waar Erdogan zijn politieke carrière begon en waar hij jaren burgemeester was.
Inmiddels zijn we drie maanden verder. Erdogans positie lijkt onaantastbaar. Maar de uitslag van het referendum toont dat de steun voor zijn AKP langzaam afkalft. Door de autoritaire koers van de afgelopen jaren heeft Erdogan steeds meer bevolkingsgroepen in het diverse Turkije van zich vervreemd.
Op zijspoor gezet
‘Erdogans repressieve politiek en zijn tactiek om de polarisatie in de samenleving aan te wakkeren, worden voor veel mensen steeds duidelijker. Zelfs binnen zijn eigen achterban’, zegt Nicolas Cheviron, een Franse journalist die samen met de geograaf JeanFrançois Pérouse een biografie over Erdogan schreef. ‘Ik denk dat de elite binnen de AKP het presidentiële systeem niet wilde. Mensen die worden beschuldigd van banden met de Gülenbeweging zijn meestal het rijkst en het hoogst opgeleid. De AKP’ers die “nee” hebben gestemd, zullen dat zeker nog eens doen.’
Cheviron denkt dat die groep groter zal worden. ‘Het zal voor Erdogan moeilijker worden om kiezers te behouden, vooral als de economie niet verbetert. Ongeveer 35 procent van het electoraat zal hoe dan ook op hem blijven stemmen. Voor die mensen is Erdogan een halfgod. Maar veel Turken bleken in het verleden pragmatische kiezers. Dus zijn achterban kan nog verder krimpen.’
De AKP van nu lijkt nauwelijks nog op de partij die in 2002 met een grote verkiezingszege aan de macht kwam. Het prowesterse en hervormingsgezinde beleid is langzaam maar zeker ingeruild voor een nationalistische en conservatiefreligieuze koers. Invloedrijke oprichters van de partij zijn één voor één op een zijspoor gezet, nieuwe mensen zijn gekozen om hun loyaliteit. ‘Erdogans ministers en adviseurs zijn voor een
‘In het begin ging hij voorzichtig te werk, uit angst voor een coup of een verbod op de partij. Maar naarmate hij meer verkiezingen won, duldde hij steeds minder tegenspraak’ YASAR YAKIS Medeoprichter AKP
groot deel opportunisten die achter Erdogan staan omdat hij de leider is’, zegt Cheviron. ‘Ze komen uit Istanbul, hebben geen sterke ideologische achtergrond en zijn heel pragmatisch. Zelfs meer islamistische leden zijn na verloop van tijd uit de partij gewerkt, omdat ze te kritisch waren over de autoritaire koers.’
Achter de tralies
In het begin werd de AKP gesteund door een opmerkelijke mix van kiezersgroepen: liberalen, sociaaldemocraten, islamisten en gelovige Koerden. De uitslag van de verkiezingen in 2002 was een politieke aardverschuiving, in de hand gewerkt door jaren van instabiele coalitieregeringen, een economische crisis en een aardbeving die aan 18.000 mensen het leven kostte. De trage, inefficiënte reactie van de toenmalige regering vergrootte de weerzin tegen de gevestigde politiek.
‘De AKP vertegenwoordigde een nieuw begin’, zegt Yasar Yakis, een ervaren diplomaat die destijds geen politieke ambities had. Hij werd gevraagd medeoprichter van de partij te worden vanwege zijn internatio nale ervaring – die ontbeerde de jonge partij. Yakis stemde toe, een besluit dat op weinig begrip kon rekenen. ‘Geen van mijn vrienden op het ministerie zei er iets over, maar ik voelde dat ze er niet achter stonden. Er was slechts één persoon die me erover aansprak. Hij zei dat hij mijn moed bewonderde.’
De AKP is volgens Yakis ver afgedreven van haar oorspronkelijke pad. In het begin ging Erdogan voorzichtig te werk, uit angst voor een coup of een verbod op de partij. ‘Bij elk wetsvoorstel hielden we rekening met de reactie van het leger, want we wisten hoe machtig het was. Maar naarmate Erdogan meer verkiezingen won, kreeg hij meer zelfvertrouwen. Hij duldde steeds minder tegenspraak. En ik merkte dat de islamitische wortels nooit ver weg waren. Als je krabde, dan zat de opleiding aan de Imam Hatipscholen vlak onder de oppervlakte.’
Erdogan wilde voorkomen dat het leger ooit nog een bedreiging kon vormen voor zijn partij. Daarbij kreeg hij hulp van zijn bondgenoten in de Gülenbeweging, die waren geinfiltreerd in politie en justitie. Na
‘De elite binnen de AKP wilde het presidentiële systeem niet. De AKP’ers die “nee” hebben gestemd, zullen zeker nog eens tegen Erdogan stemmen’ NICOLAS CHEVIRON Erdoganbiograaf
een serie omstreden rechtszaken verdween een groot deel van de seculiere legertop achter de tralies, op verdenking van het beramen van een staatsgreep. De processen stelden de gülenisten in staat snel op te klimmen in de militaire hiërarchie, wat culmineerde in de coup van vorig jaar.
Westerse complotten
De afgelopen jaren heeft Erdogan volgens Cheviron steeds meer paranoïde trekken gekregen. Hij ziet overal westerse complotten. Die angst begon met de Geziprotesten in 2013, waar volgens hem een ‘internationale rentelobby’ de hand in had. De angst werd versterkt door het conflict met de Gülenbeweging, die volgens hem wordt gesteund door de CIA, en opnieuw gevoed door de couppoging van 2016.
‘Ik denk dat Erdogan echt gelooft in die complotten’, zegt Cheviron. ‘In toespraken tijdens Gezi refereerde hij aan oudpremier Menderes, die is opgehangen, en oudpremier Özal, die is vergiftigd. Hij ziet zichzelf als het derde slachtoffer. Soms speelt hij er mee, zoals tijdens het conflict met Nederland en Duitsland in aanloop naar het referendum. Toch is hij er wel degelijk van overtuigd dat westerse landen hem weg willen hebben.’
Yakis werd in 2015 uit de partij gezet, omdat hij een column had geschreven in de aan Gülen gelieerde krant Todays Zaman. Een column die hij naar eigen zeggen had aanvaard op aandringen van de partij. ‘Ze zeiden: ons buitenlandbeleid wordt door velen in het Westen niet goed begrepen. Jij bent de beste persoon om het uit te leggen in de Engelstalige versie van Zaman. Dit was me nooit overkomen in de eerste jaren dat de AKP aan de macht was. Het toont hoe de mentaliteit is veranderd. Ze stellen alles in het werk om zich te distantiëren van de Gülenbeweging.’
Na het referendum is Erdogan teruggekeerd als leider van de AKP. Op het eerstvolgende partijcongres heeft hij het partijbestuur flink verjongd. Want van de mensen die bij het referendum voor de eerste keer naar de stembus gingen, stemde 58 procent ‘nee’. Toch is het volgens Yakis nog te vroeg om Erdogan af te schrijven. ‘Nu denken veel mensen dat hij niet langer de vinger aan de pols van de natie heeft. Maar hij is veel beter in het lezen van het publieke sentiment dan jij en ik.’