‘Thomése schreef om de wereld opnieuw te doen draaien’
Toen het dochtertje van schrijver P.F. Thomése stierf, hield de wereld voor hem op. Zijn boek heeft een onmogelijke taak: opnieuw betekenis vinden. DAVID VANN kan de impact ervan niet in enkele zinnen vatten. Geen woord is vrijblijvend, de urgentie zit in
David Vann las ‘Schaduwkind’ en hield het niet droog
‘Een vrouw die haar man begraaft, wordt weduwe genoemd, een man die zonder zijn
vrouw achterblijft, weduwnaar. Een kind zonder ouders is wees. Maar hoe heten vader en moeder van een gestorven kind?’ De zoektocht naar dit ontbrekende woord is een van P.F. Thoméses onmogelijke opdrachten in Schaduwkind, zijn pasgeboren dochtertje opnieuw tot leven wekken een andere. Maar ook: zichzelf opnieuw tot leven wekken, zijn vrouw weervinden, zich opnieuw in de wereld begeven en belangstelling leren te tonen voor wat en wie erin omgaan, het vertrouwen hervinden in taal en ervaring. Grote kans dat dit een van de dunste boeken is die u ooit zult lezen – het telt amper honderd bladzijden – maar grote kans ook dat het u zal bijblijven als een van de indrukwekkendste en relevantste.
Daden van taal
Ik hou van veel soorten boeken, maar, zonder afbreuk te willen doen aan iemands
chrijf of leesplezier, de meeste vind ik nep. De spoeling is vaak erg dun. Of ze zijn gebaseerd op een idee dat nauwelijks uitgediept wordt. Of ze gaan over een ervaring die eigenlijk niet zoveel voorstelt. Of ze volgen andere platgetreden paden. Zeer weinig boeken zijn ‘daden van taal’, boeken die de noodzaak voelen om iets te doen. ‘Hierbij verklaar ik u tot man en vrouw’ is zo’n
taaldaad. Een ander voorbeeld is: ‘Je bent gearresteerd.’ De woorden zelf maken dat er iets gebeurt. Slechts zeer weinig boeken bereiken dit niveau van urgentie. Toen Pieter Frans Thoméses pasgeboren baby stierf, hield de wereld voor hem op. Dit boek, zoals al onze grote literatuur, is geschreven voor slechts één persoon, de auteur. Het had een onmogelijke taak: de wereld opnieuw doen draaien en opnieuw betekenis vinden. Hij schreef om weer het leven in te kunnen gaan.
‘Wil jij het, het kindje, het lijkje, het kin
De doden leven voort in ons, maar nooit lang genoeg, en wat we bij wijze van troost in de plaats krijgen, is kunst, die zonder uitzondering verlies in schoonheid omzet
derlijkje? Wil jij het nu even vasthouden, vroeg je me?’ Zijn vrouw vraagt het hem. Ik las deze regels jaren geleden in een trein in Nederland en moest me voor iedereen verstoppen. Ik kon het huilen niet tegenhouden, maar kon het ook niet laten zien. Wat zouden de andere reizigers van me denken? Dat ik gek was? Ik was toch maar een boek aan het lezen? Terwijl ik in een hotelkamer in Phnom Penh deze tekst aan het typen ben, schiet ik weer vol. De regels raken me nog net zo heftig als de eerste keer. Maar wat zo heel erg goed is aan Schaduwkind, is dat Thomése zich ver houdt van sentimentaliteit. Hij moet niets hebben van melodrama en het onvermogen ervan. Het legt een roze strik rond emotie, het liegt en bedriegt. Het maakt ons kleiner.
Heldencyclus in het klein
Dit is geen boek over een man met zelfmedelijden. Schaduwkind is de zuiverste uitdrukking die ik ooit heb gelezen over de transformerende vreugde die een kind hebben met zich brengt, over hoe je meer om iemand anders geeft dan om jezelf. Dit is de omvang van wat hem ontnomen is, en tegelijk is het daar maar een klein stukje van, omdat zij dat was, klein, en tegelijk zoveel meer dan hij.
Thomése neemt ons mee op een tocht, een hele heldencyclus in het klein. Wat eens de toekomst was – ‘een verte om in weg te dromen’ – wordt nu verleden. De doden leven voort in ons, maar nooit lang genoeg, en wat we bij wijze van troost in de plaats krijgen, is kunst, die zonder uitzondering verlies in schoonheid omzet. Thomése schrijft over de ‘derde stem’, over pianisten die met hun handen mee moeten zingen om de melodie vast te houden. ‘De linkerhand de vader, de rechterhand de moeder en in allebei de handen, maar ook in geen van beide, het kind.’
Dit is dus allesbehalve een nepboek: het zindert van leven en is dus een daad van liefde. ‘Maar ik moet schrijven om haar te horen, los is zij nergens.’ Het is vrij makkelijk om uit te leggen wat goede kunst is, iedereen zou het dus moeten kunnen. Maar kunst kun je niet volgens een formule faken en wat ben ik daar blij om. Als je dus van ware kunst een glimp wilt opvangen, als je een parel wilt zien, dan is Schaduwkind een van de beste voorbeelden die ik ken. Het is bijna metafictie: het gaat net zoveel over kunst maken als dat het zelf kunst is. Thomése zegt het zo rauw en eerlijk dat hij je letterlijk meesleept.
Hij vertelt over de feiten, over wat er gebeurd is, over hun ‘vlucht naar Egypte’, terwijl ze schuw met hun beschadigde kindje van spoeddienst naar spoeddienst zeulen, en hij en zijn vrouw ineens in ‘anderen’ veranderen, opgegevenen, in de steek gelatenen. ‘Op mijn nadering wijken de mensen als bange schapen, want er is geen onderscheid naar persoon.’
Je leest over de vele manieren waarop we weer proberen recht te krabbelen, door lange wandelingen in het bos te maken, door ons in filosofie te dompelen. Thomése citeert uit talloze bronnen, uit de meest verschillende periodes en geeft er een nieuwe scherpte en nieuw gewicht aan. Hij schrijft over Odysseus’ haat jegens degenen die thuis gebleven zijn en over zijn woede om het zelfbedrog dat hem had doen vergeten dat zijn terugkeer een verzinsel was, want niemand stapt twee keer in dezelfde rivier. Geen woord is vrijblijvend, de urgentie zit in elke zin, de onmogelijke opdrachten blijven onopgelost. Want de vertelde feiten en filosofie zijn, zoals gebruikelijk, ontoereikend.
Liefde en verlies
In mijn exemplaar zitten ettelijke ingevouwen hoekjes, want er is zoveel om te herlezen. Je vergaart inzichten in hoe schrijven in zijn werk gaat, hoe we betekenis geven, hoe we proberen terug te keren naar een wereld nadat hij ons in de steek heeft gelaten. Je kunt Schaduwkind onmogelijk samenvatten, dat zou afbreuk doen aan het boek. Zijn impact is niet in enkele zinnen te vatten en na jaren van herlezen heeft het nog niets aan kracht ingeboet. Veel stukken staan op zichzelf en kun je los van de rest lezen.
Er werd me gevraagd u wat zomerlectuur aan de hand te doen. Dit was het beste dat ik kon bedenken, de rauwheid van een oprechte strijd. Als u het uit hebt, denk dan ook even aan alles wat niet werd verteld en voel de zwaarte van hetnietkunnenvertellen. Laat het goed bij u binnenkomen, en lees het opnieuw en opnieuw, als een soort handleiding om iets van liefde en verlies te begrijpen.
Je vergaart inzichten in hoe schrijven in zijn werk gaat, hoe we betekenis geven, hoe we proberen terug te keren naar een wereld nadat hij ons in de steek heeft gelaten