‘Schoonheid bestaat niet zonder menselijke waardigheid’
Alle kunst is politiek, vindt de Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid, die met zijn vluchtelingenroman Exit West genomineerd is voor de Man Booker Prize. Oosters of westers, dat doet er helemaal niet toe.
‘Als ik een hond was, was ik een vuilnisbak kenras geweest’, zegt Mohsin Hamid (46) wanneer hij reflecteert over zijn eigen positie in de wereld. De auteur, die op de shortlist van de Man Booker Prize staat met zijn voortreffelijke roman Exit West, woonde in Lahore, New York, Boston en Londen. Zijn genomineerde boek gaat over Saïd en Nadia, die vluchten naar het Westen wanneer hun stad door de aanwezigheid van militante rebellen onleefbaar wordt. Maatschappelijke betrokkenheid is in al het werk van Hamid te vinden, maar
Exit West is anders van toon en opzet dan zijn voorgaande drie romans. ‘Ik stel me de lezer voor alsof die in de roman aanwezig is. Ik probeer te appelleren aan een radicaal universalisme.’
Is dat mogelijk? Een westerse lezer leest een roman als deze toch anders dan iemand die uit een oorlogsgebied is gevlucht?
‘Ik geloof niet in het idee van “de westerse lezer”. Ik geloof niet eens in het idee van “de westerse mens”. Met die noties zitten we opgescheept, maar ze zijn totaal achterhaald. Stel dat iemand zou zeggen dat mannen en vrouwen op een radicaal andere manier zouden lezen: dat is een ge vaarlijke opvatting. En gender is nog duidelijker afgebakend dan oosters of westers. De titel Exit West is voor mij een poging om de uitgang te zoeken van het idee dat er zoiets als een Westen ís. Want een Westen veronderstelt een Oosten en dat is geen betekenisvolle discussie. De belangrijke vragen zijn of je gelooft dat homo’s en hetero’s gelijkwaardig zijn, of religieuze en nietreligieuze mensen. Of je van jazz houdt. Of van sushi. Dat zijn de wezenlijke vragen, niet of je oosters of westers bent.’
‘De waarde van de kunstenaar zit in de individuele gekte die iedereen zelf vol overtuiging nastreeft. Wat vaak gebeurt, is dat er een verwachtingspatroon bestaat wanneer een schrijver als oosters of westers wordt beschouwd, alsof het ergens voor staat, inhoudelijk. Niemand denkt dat het schilderij De zonnebloemen van Vincent van Gogh ons iets vertelt over zonnebloemen. Of dat Karl Ove Knausgård schrijft over hoe het is om jong te zijn in Noorwegen. Maar ze zeggen wel dat ik over Pakistan schrijf. Dat is het gevaar van die etiketten: dat je gaat kijken naar de inhoud, naar het reportageaspect, en niet naar de vorm, het universeel gedeeld menselijke.’
Dar is waar, maar u schreef in een essay eerder dit jaar in ‘The Guardian’ ook dat ‘radicale, politieke fictie een vereiste is’. Zoiets zal Knausgård niet snel zeggen. Dus dat uw werk politieker wordt geïnterpreteerd dan dat van hem is toch logisch?
‘Ja, oké. Ik ben er ook van overtuigd dat álle schrijven politiek moet zijn. Voor mij is de roman een politieke vorm. Alle kunst is politiek.’
Wat is er politiek aan de zonnebloemen van Van Gogh?
‘Laat ik een poging wagen. Waar was Van Gogh toen hij dit schilderde, en waarom daar? Kon hij niet op de plek van zijn jeugd zijn? Waarom dit onderwerp? Geloof de hij dat het mogelijk was om de regels van representatie op te rekken om zo bij een diepere emotionele waarheid terecht te komen? En wat zegt dat over de regels in de maatschappij?’
En uw uitspraak gekoppeld aan de roman?
‘Die maakt gebruik van woorden die verbonden zijn met de maatschappij. Een romancier heeft de keuze: afstand te nemen van de politiek die impliciet in zijn fictie aanwezig is, of die te aanvaarden. Wie schrijft over een galante liefde in de Engelse zeventiende eeuw zonder te melden dat de thee groeide op plantages met slavernij, maakt een politiek statement. Je zegt dan: het interesseert me niet hoe dit Britse wereldrijk tot stand is gekomen.’
‘Als je een film maakt als Dunkirk, en je kiest alleen blanke hoofdpersonen, terwijl het algemeen bekend is dat een derde van de Britse soldaten zwart was, en dat bij de evacuatie de blanke soldaten als eerste weg konden, en er op het strand uiteindelijk bijna alleen nog gekleurde soldaten aan het vechten waren, die in de steek gelaten werden, en dat de film daar allemaal niets van laat zien, dan is dat een politieke film. Je hebt ervoor gekozen om deze gebeurtenissen zo te representeren dat alle kleur uit het collectieve geheugen gewist wordt.’
‘Als je het hebt over het vertellen van een verhaal, dan gaat het over politiek. Altijd. Zo ook mijn verhaal. Misschien niet eens op de manier die ik bedoel, misschien zegt iemand over twintig jaar: die Hamid negeert dit en dit en dit, omdat hij vastzit in een machtsstructuur. En dan heeft hij of zij vast nog gelijk ook. Maar dat is beter dan doen alsof ik in een apolitiek vacuüm werk waarin het alleen om schoonheid zou draaien. Want schoonheid bestaat niet zonder menselijke waardigheid.’
‘Exit West’ is minder satirisch dan uw drie eerdere romans. Hoe komt dat?
‘Mijn vorige boeken zijn vanuit een be
‘Als je het hebt over het vertellen van een verhaal, dan gaat het over politiek. Altijd’
‘Deze roman gaat over mensen die willen ontsnappen aan een wereld waarin ze constant met angst over straat lopen’
paald opzet geschreven, als een getuigenis, een monoloog en een zelfhulpboek dat geen zelfhulpboek is. Ze pretenderen iets te zijn maar zijn dat niet. De verteller in mijn eerste drie romans wantrouw je als lezer – dat moet ook. Met Exit West wilde ik juist opschrijven wat ik bedoel. Deels is dat om dat ik mijn twee kinderen voorlees en zie welke band zij hebben met een verteller. Ik bedacht toen dat je een heel ander opzet hebt wanneer je een verteller opvoert die stelt: “Vertrouw me, ik vertel je een verhaal.” Als je voor zo’n verteller kiest, dan leg je de last voor het verhaal bij de schrijver. Bij een verteller die duidelijk stelt “wantrouw me”, ligt de last bij de lezer en de invulling die hij of zij eraan geeft. In
Exit West sta ik voor wat ik vertel. De verantwoordelijkheid voor de invulling, de interpretatie is verschoven van de lezer naar de schrijver, naar mij.’
Veranderde daardoor ook uw stijl?
‘Ja, dat kon niet anders. Niet alleen de vorm is anders, maar de taal en houding worden ook anders. Er is hier een alweten de verteller die uitlegt hoe mensen vluchten naar verschillende landen. Anders dan in veel volwassenenromans koos ik niet voor een neutrale verteller, zoals bijvoorbeeld in Anna Karenina. Als zij voor de trein springt, dan is de houding van de ver teller: pech voor haar. In kinderboeken heb je een betrokken verteller. In Charlotte’s
web zal de verteller geen moment suggereren: slacht het varken maar. Die betrokken heid van de verteller heeft iets sympathieks. Zo’n verteller komt wat mij betreft ook geloofwaardiger over dan een neutrale. Neutraliteit bestaat namelijk helemaal niet.
Exit West heeft een betrokken verteller, die ervan uitgaat dat we allemaal empathie kunnen opbrengen voor vluchtelingen in welke tijd dan ook.’
Bent u om de lezer te laten voelen wat Nadia en Saïd moeten achterlaten, ook explicieter dan in uw vorige romans in de beschrijvingen van geweld?
‘Er zit meer geweld in omdat de wereld waarin deze roman zich afspeelt gewelddadiger is. Tegelijkertijd wordt er elke keer snel weggekeken. Leven in Lahore brengt dat nu eenmaal met zich mee. Je weet dat er geweld is, maar je wil zo snel mogelijk verder. We zijn doodsbang voor wat er om ons heen is, daarom kijk je weg.’
Is dat ook een verschil tussen ‘De val van een fundamentalist’, waarin een analist van een adviesbureau terugkeert naar Pakistan, en ‘Exit West’, waarin de hoofdpersonages juist vertrekken. De ene gaat over angst, de andere over doodsangst?
‘Ja, ergens wel. De val van een funda
mentalist gaat over onderhuidse angst; de angst waardoor je bepaalde beslissingen gaat nemen, waardoor de war on terror ontstaat – terwijl de kans dat je door een terrorist wordt gedood aanzienlijk kleiner is dan dat je sterft van het vet in je hamburger. Zoals de haai niet de grootste bedreiging is voor mensen die aan zee wonen, is terrorisme niet de grootste doodsoorzaak van mensen, behalve in oorlogsgebieden natuurlijk. Exit West gaat over mensen die willen ontsnappen aan een wereld waarin ze constant met angst over straat lopen. De val van een fundamentalist ging
over het ontwikkelen van angst, Exit West gaat over zoeken naar hoop.’