Spelen met de schilderkunst De 85jarige Gerhard Richter mag dan een van de belangrijkste levende kunstenaars zijn, het is al van 1976 geleden dat hij nog een museumexpo had in ons land. Het Smak brengt daar eindelijk verandering in.
Gerhard Richter wordt in de eerste plaats gezien als een schilder, maar eigenlijk is hij een conceptuele kunstenaar pur sang. Zijn werk gaat over beelden en hoe die worden waargenomen door de toeschouwer. Hij wil onze waarneming op losse schroeven zetten en kiest daarvoor voornamelijk voor het medium schilderkunst. Maar hij gebruikt ook installaties of sculpturen om de realiteit in vraag te stellen. Een van de eerste werken op zijn expo in het Smak is dan ook niet toevallig ‘4 Ruiten’ uit 1967. In volle bloeiperiode van de minimalistische en conceptuele kunst, waarin de schilderkunst werd afgeschreven, formuleerde hij zo zijn eigen antwoord. Hij toont vier gekantelde glazen die in een ijzeren frame zitten dat van de vloer naar het plafond loopt. De rechthoekige glazen, die de werken rondom spiegelen, doen niet toevallig aan schilderijen doen denken. Het is voor de kunstenaar een manier om de schilderkunst uit te breiden naar
een meer ruimtelijke benadering. Het gaat hem in de eerste plaats om het beeld – in welke vorm dan ook. Ook van de traditionele tegenstelling tussen figuratief en abstract trekt hij zich niet veel aan. Samplen
Richter werd in 1932 in Dresden geboren en volgde een klassieke opleiding in de toen heersende sociaalrealistische propagandastijl. Heimelijk maakte hij ’s nachts abstracte schilderijen waar het communistische regime niet hoog mee opliep. Toen hij in 1961 naar WestBerlijn vluchtte, maakte hij kennis met de popart, waarvan hij een minder glamoureuze variant bedacht met zijn ‘kapitalistisch realisme’. Zo is in het Smak een schilderij te zien van een banale keukenstoel, dat hij heeft gemaakt naar een foto. Maar hij distantieert zich van zijn bronmateriaal door de stoel opzettelijk vaag weer te geven, zoals bij een foto out of focus. Een werk wat verderop lijkt een gordijn met een op eenvolging van lichte en donkere stroken. Of is het toch een abstracte compositie doordat het perspectief opzettelijk vervlakt is? Richter haalt wel vaker de traditionele bestanddelen van de schilderkunst uit elkaar, zoals perspectief of kleur. Zo schildert hij in 1967 een kleurenkaart in een winkel na. Om die later met behulp van een algoritme op de computer uit te werken tot een compositie van 256 kleurblokjes.
Het bekendst is Richter wellicht van zijn conceptuele reeks rond de Rote Armee Fraktion, de extreemlinkse groepering die in de jaren 70 dood en terreur zaaide in Duitsland. Van die baanbrekende reeks, die naar krantenafbeeldingen is geschilderd in wazige grijstinten, is in het Smak jammer genoeg geen voorbeeld te zien. Hoewel. Richter heeft een van die werken overschilderd met een abstracte compositie, waar het origineel nog vaag doorheen schemert. Het is typisch voor de wijze waarop hij eerder werk herneemt. Hij samplet zichzelf als het ware. Dat doet hij ook in de laatste zaal. ‘Strip’ is een schilderij van maar liefst tien meter lang, met duizenden fijne, horizontale lijnen in felle kleuren. Het lijkt een schoolvoorbeeld van opart, maar het is eigenlijk een fragment van een eerder schilderij dat hij op digitale wijze heeft hernomen in maar liefst 4096 stroken. Met drie grote doeken geeft hij, in grijszwarte abstracte patronen, structuren weer die niet met het blote oog kunnen worden waargenomen, maar die werden geregistreerd met een nanomicroscoop. Het past binnen zijn fascinatie voor perceptie en illustreert hoe hij, ondanks zijn hoge leeftijd, telkens nieuwe technologische ontwikkelingen gebruikt in zijn schilderijen. Melancholie
De expo in het Smak heeft ook een verrassing in petto. ‘Drie weken voor de opening belde Richter me op’, zegt Martin Germann, de curator van de tentoonstelling. ‘Hij zei: “Ik heb een paar nieuwe schilderijen af die ik nooit eerder heb getoond. Ben je geinteresseerd om die op te nemen in de expo?” Natuurlijk, antwoordde ik.’ Het resultaat zijn zeven gloednieuwe werken die aansluiten bij een eerdere reeks die hij onlangs voorstelde in het Ludwig Museum in Keulen. Daar waren 26 abstracte schilderijen te zien in een fel kleurenpalet, met een gelaagde textuur en een drukke compositie, waaronder verschillende lagen doorschemeren. De nieuwe werken sluiten aan bij die reeks, maar hebben een grijze ondertoon, waardoor ze haast een gevoel van melancholie oproepen. ‘En weer aansluiten bij zijn eerder werk’, zegt Germann.
De expo in het Smak, die chronologisch is opgevat, is zeker niet de omvangrijkste van de kunstenaar. Maar ze geeft een goed beeld van zijn praktijk en de manier waarop hij zichzelf blijft heruitvinden.
Richter is gefascineerd door perceptie en trekt zich van de tegenstelling tussen figuratief en abstract niets aan