Theater op het kerkhof
Ondanks de ontkerkelijking houdt de jaarlijkse kerkhofgang op 1 november stand. Hij wordt tegenwoordig zelfs gepimpt met muziek en theater. ‘Op overgangsmomenten hebben mensen nood aan rituelen.’
Morgen is Allerheiligen, overmorgen Allerzielen. Hoewel nog maar weinig mensen precies weten waar die kerkelijke feestdagen voor staan, zal het hen niet tegenhouden om met een bos chrysanten naar het kerkhof te trekken. Want de van oorsprong kerkelijke traditie om op 1 en 2 november de kerkelijke heiligen te herdenken en de gang naar het graf van dierbare overledenen uit de eigen familie te maken, heeft niet aan populariteit ingeboet.
Integendeel, diverse steden en gemeenten koesteren de traditie niet alleen, maar blazen haar ook nieuw leven in door in animatie te voorzien. Op meer dan zeventig kerkhoven in Vlaanderen maken morgen en overmorgen muzikanten en dichters hun opwachting, om in woord en muziek stil te staan bij de vergankelijkheid van het leven.
Annemie Dillen, hoogleraar pastoraaltheologie aan de KU Leuven, kijkt niet op van die aanhoudende populariteit van een in oorsprong kerkelijke feestdag. ‘Ook al is de maatschappij ontkerkelijkt, mensen leven nog steeds met vragen’, zegt ze. ‘De antwoorden die ze vroeger in de kerk vonden, zoeken ze nu vaak elders. Maar niet alle religieuze sporen zijn gewist.’
Het klopt, zegt Dillen, dat de wekelijkse misviering niet veel volk meer trekt. ‘Maar op kerkelijke hoogdagen, zoals Kerstmis en Pasen, lopen de kerken nog wel vol. Daaraan zie je dat mensen nood hebben aan ankerpunten in hun leven.’
Het kerkelijk jaar verschafte mensen ooit die ankerpunten. Het verliep cyclisch, het ritmeerde de tijd. Pasen, het kerkelijke feest van de heropstanding, valt niet toevallig op het scharnierpunt van winter naar lente. En hebben mensen geen nood meer aan een wekelijks ankerpunt, zoals de zondagse mis, andere kerkelijk geïnspireerde ritmes houden wél stand.
Dillen: ‘Er is nog steeds veel vraag naar rituelen bij de grote overgangsmomenten in het leven: geboorte, communie, huwelijk, overlijden.’ Halloween
Een verschil met vroeger is dat die overgangsrituelen niet meer uitsluitend door de kerk worden geregisseerd. Halloween, de uit de Verenigde Staten overgewaaide viering van All Hallows’ Eve (op de vooravond van Allerheiligen), is een voorbeeld van zo’n profaan geworden ritueel. Van oorsprong een Keltisch feest, stak het als christelijk ritueel de oceaan over om vervolgens als ontkerstend volksvermaak naar Europa terug te keren.
Rituelen, of ze nu religieus zijn of profaan, helpen mensen om te gaan met de ambiguïteit van het leven, zegt Annemie Dillen. ‘Niet iedereen heeft het in zich om de eigen rouw gestalte te geven, nadat hij of zij net een geliefde heeft verloren. Een eeuwenoud ceremonieel dat in een beproefde vorm is gegoten, geeft dan houvast. Die vastigheid spreekt mensen aan.’
Dat wil niet zeggen dat geen nieuwe, eigentijdse rouwrituelen kunnen ontstaan, zegt Dillen. Want dat doen ze wel. ‘Denk aan het succes van de onlinerouwregisters. De verbondenheid die mensen vroeger lieten zien door bijvoorbeeld mee te lopen in een rouwstoet, zie je daar op een andere manier terugkomen.’
Dat er bij het publiek een grote behoefte aan rituelen leeft, heeft ook de amusementsindustrie begrepen. Ozark Henry zingt morgen, in het kader van het Reveilfestival, op de begraafplaats van Oostduinkerke – het kerkhof waar zijn moeder begraven ligt. En afgelopen week pakte het Kaaitheater uit met Our Daily Death, een reeks lezingen en performances die de dood als een deel van ons dagelijkse leven verwelkomt – in plaats van hem weg te duwen naar het eind ervan.
Zo belangrijk vindt het Kaaitheater rituelen, dat het zijn hele jaarprogrammering errond heeft opgezet. ‘Mee op vraag van de artiesten’, licht Katelijne Meeusen van het Kaaitheater toe. ‘Ook zij hadden het gevoel dat we vaker collectief stil zouden moeten staan bij de overgangen van het leven. Grote overgangen, zoals van leven naar dood, maar even goed kleine, zoals van slapen naar waken. Het thema is rijk genoeg om een heel jaar rond te werken.’
‘We willen de rituelen over de dood weer een plaats geven in het volle leven’, zegt Meeusen. ‘Zodat we niet langer alleen in de aanloop naar Allerheiligen en Allerzielen aan de dood denken, maar elke dag.’
‘De antwoorden die mensen vroeger in de kerk vonden, zoeken ze nu elders. Maar niet alle religieuze sporen zijn gewist’
Op 21 december, ter gelegenheid van de midwinterzonnewende programmeert het Kaaitheater ‘The Monastery’. Stadsmonniken van verschillende gezindten komen zich dan buigen over nieuwe rituelen voor stervenden en achterblijvers, zoals een begrafenisbrunch. Yogamis
Theater en religie zijn natuurlijk geen vreemden voor elkaar, zegt Annemie Dillen: de grenzen tussen liturgie en een toneelvoorstelling zijn soms behoorlijk vaag. ‘Allebei richten ze de aandacht van het publiek op een thema dat het individualisme overstijgt, allebei beroepen ze zich graag op een klassiek verhaal waarin een conflict zit verweven en dat goed of slecht kan aflopen.’
In een kerk wordt, net als op de bühne, zorgvuldig spanning opgebouwd, aldus Dillen. ‘Toehoorders kunnen zich identificeren met verschillende personages uit het verhaal. Ze worden door verteltechnieken als herhaling en ritme beetje bij beetje meegenomen in het verhaal totdat de climax wordt bereikt.’
‘Verhalen dóén iets met mensen. Mensen spiegelen zich eraan, of het nu om een Griekse tragedie of een klassiek Bijbelverhaal gaat. Maar de verhalen over God zijn méér dan gewoon verhalen – anders zouden we ze sprookjes noemen. Ze helpen mensen om zichzelf te overstijgen, om met de onzekerheid en onvoorspelbaarheid die eigen is aan het leven om te gaan.’
Religie is daarmee, anders dan wordt gedacht, niet naar de privésfeer teruggedrongen, meent Annemie Dillen. Ze is juist op allerlei manieren aanwezig in de maatschappij: in de gezondheidszorg is de vraag naar geestelijk verzorgers, al dan niet op gelovige basis, groter dan het aanbod. De vrijetijdssector heeft een groot spiritueel aanbod, van de cursussen zenmeditatie over mindfulness tot yoga. Religie is niet van het toneel verdwenen, ook niet nu kerken sluiten en de laatste priesters uitsterven.
Onlangs kreeg Dillen een uitnodiging in de bus die ze exemplarisch vindt voor de stap die de religieuze traditie heeft gezet van kerkgebouw naar samenleving. Het was een uitnodiging voor een Amerikaanse yogamis. ‘Een gecombineerd programma van yoga, ademhalingsoefeningen, meditatie en klassieke elementen van de christelijke misviering: iedereen welkom, je moet enkel je eigen matje meenemen. Religie is buiten haar bedding getreden. Ze heeft de stap gezet van de kerk naar de wereld.’