Ik citeer dus ik ben misschien een snob
Het internet staat vol quotes met goed advies voor huistuinenkeukengebruik. Maar let op als je slimmer wil lijken dan je bent: voor je het weet word je te kakken gezet.
‘S
ommige dingen moeten simpel zijn: zelfs een einde heeft een
begin.’ (Editors) Als je een toespraak moet geven of een artikel wil schrijven en de inspiratie laat het afweten, wil een goed citaat wel eens van pas komen. ‘Ik heb altijd een citaat voor elke gelegenheid – zo hoef ik niets origineels te bedenken’, zoals de EngelsAmerikaanse schrijfster en citatenkampioene Dorothy L. Sayers ooit zei.
Vroeger moesten we daar boekjes voor kopen, tegenwoordig vind je quotes online, gerangschikt op thema of auteur. Tik ‘quotes om eraan te beginnen’ in en Google stelt behulpzaam selecties voor als ‘quotes om positief door de dag te gaan’ of ‘motiverende quotes voor kneusjes die deze zomer moeten blokken’, meestal van een bekende schrijver of denker. Vaak staan ze gebundeld op Pinterest, boven foto’s van nevelige boslanen, zonsondergangen of paardenbloempluizen.
Het slechte nieuws is dat die quotes niet altijd correct zijn, of dat ze aan de verkeerde persoon worden toegeschreven. ‘Citeren (ww.): de kunst van het foutief herhalen van andermans woorden’, schreef de satiricus Ambrose Bierce. Bierce overleed in 1914, die fouten zijn dus niet de schuld van het internet. Al kan het wel zo lijken, omdat we citaten meer dan ooit consumeren voor huistuinenkeukengebruik. Vijftien gedachten die u helpen om een burnout te vermijden? Die zijn maar een muisklik weg.
Zelfhulp met Mandela
Het gekke is dat we ook voor advies dat idealiter van een arts of therapeut zou komen, de naam van een grote schrijver of staatsman willen zien staan. Neem bijvoorbeeld deze: ‘Onze diepste angst is niet dat we ontoereikend zijn. Onze diepste angst is dat we oneindig machtig zijn. Het is ons licht dat we vrezen, niet onze duisternis.’ Van Nelson Mandela, uit zijn inauguratierede in 1994.
Dat kunt u tenminste overal online lezen, en zien in de film Invictus. Het klinkt niet echt als Mandela, eerlijk gezegd, eerder als iets uit een zelfhulpboek. Omdat het ook uit een zelfhulpboek komt: Return to love van Marianne Williamson uit 1989. De inauguratierede van Mandela is integraal online te vinden; iedereen kan zelf nagaan dat het citaat er niet in voorkomt, maar toch blijft die kwakkel de ronde doen.
‘We moeten citaten in de mond kunnen leggen van bekende figuren’, schrijft de Amerikaanse citatenjager Ralph Keyes in zijn boekje The quote verifier: who said what, where and when uit 2006. ‘Je zegt dat Mark Twain schreef “de leugen heeft de halve wereld rondgereisd voor de waarheid zijn schoenen heeft aangetrokken”. Je hebt er geen baat bij om Dominee Charles Had
don Spurgeon te citeren, die dezelfde observatie gebruikte in een preek halverwege de negentiende eeuw, en ze ook nog eens “een oud gezegde” noemde.’
Keyes kamt al jaren met engelengeduld duizenden pagina’s uit op zoek naar de eerste persoon die een bepaald citaat gebruikte. ‘Hoe meer we citeren, hoe meer we fout citeren’, schrijft hij. ‘Iedereen citeert: mensen met veel of weinig onderwijs, erudiete en onwetende mensen. John F. Kennedy, de moderne president die het vaakst een beroep deed op citaten, citeerde regelmatig fout. Daarom komen we zo vaak bij toespraken van JFK uit als we de bron zoeken van een fout citaat.’
Het bekendste voorbeeld is ‘om het kwaad te laten triomferen, volstaat het dat goede mensen niets doen’. Kennedy schreef dat citaat tijdens een toespraak in 1961 toe aan de Ierse filosoof Edmund Burke, maar het is in diens werk nooit teruggevonden. Volgens de Oxford University Press is het de quote die het vaakst ten onrechte aan Burke wordt toegeschreven, door dat goedkeurende stempel van Kennedy. Alles kan beter
Waarschijnlijk komt het citaat van John Stuart Mill, de Engelse filosoof en econoom. Hij zei zeventig jaar na Burkes dood: ‘Slechte mensen hebben niets meer nodig om hun doel te bereiken dan dat goede mensen toekijken en niets doen.’ Dat klinkt net iets minder sexy dan Kennedy’s versie. ‘Fout herinnerde citaten zijn vaak beter dan de originele versies’, schrijft Keyes. ‘Als het op citaten aankomt, is ons geheugen vaker de dienaar van onze wensen dan een voorvechter van de nauwkeurigheid. Het geheugen is misschien een vreselijke bibliothecaris, maar het is een geweldige redacteur.’
Een goede quote is een slimme gedachte die slim wordt gezegd: je kunt het inderdaad maar toejuichen dat ze gebalder of origineler wordt verwoord. Niemand spreekt in volzinnen, ook vaak geciteerde mensen als Winston Churchill en Mark Twain niet. Die hadden altijd een paar krachtige oneliners in hun geheugen die ze op het juiste moment ‘spontaan’ konden debiteren. Van Oscar Wilde is bekend dat hij zijn bons mots uittestte op vrienden en familie tot ze perfect waren.
Maar is onze neiging om citaten aan beroemde mensen toe te schrijven meer dan snobisme? Onze voorkeur is in elk geval aan mode onderhevig: tegenwoordig worden citaten toegeschreven aan Gandhi, Einstein en Mandela, die vijftig jaar geleden aan Goethe, Pope of Voltaire werden toegekend. Er spreekt een gemakzucht uit die ons met rode kaken kan achterlaten.
Voltaire of neonazi?
Van Voltaire herinnert iedereen zich: ‘Ik verafschuw wat u zegt, maar ik zal uw recht om het te zeggen met mijn leven verdedigen’. Ferme quote! Alleen is ze niet van Voltaire, maar van zijn biografe Evelyn Beatrice Hall. In haar boek Friends of Vol
taire uit 1906 besluit ze een hoofdstuk met: ‘Vanaf nu was zijn houding: ...’ en het citaat.
Door die ene quote geldt Voltaire nog steeds als kampioen van het verlichte denken. (Al heeft hij een paar dingen over Afrikanen, Joden en moslims geschreven die hem vandaag de dag meteen tot publieke verontschuldigingen zouden verplichten.) Daar maakte de Amerikaanse neonazi Kevin Alfred Strom handig gebruik van. In een antisemitisch programma uit 1993 schreef hij dat Voltaire had gezegd: ‘Om erachter te komen wie u regeert, moet u ontdekken op wie u geen kritiek mag hebben’. Het citaat duikt nog steeds op als een echte quote van de Franse filosoof.
Je kunt jezelf goed te kakken zetten met het foute citaat. ‘Als ik verder heb gekeken, dan is het omdat ik op de schouders van reuzen heb gestaan’, schreef Isaac Newton in een brief aan zijn colleganatuurkundige Robert Hooke. Het citaat is niet van hem: het deed al de ronde in de twaalfde eeuw. Hooke was een briljante wetenschapper die in de schaduw van Newton stond en daar erg rancuneus over was. Het citaat geldt als een bewijs van Newtons grootmoedigheid, maar was het dat wel? Hooke werd door zijn tijdgenoten omschreven als ‘bijzonder klein, met een bochel’. Het lijkt wel alsof Newton hem met zijn reusachtige quote uitschold voor dwerg. En alsof Oasis, dat een album Standing on the shoulder of
giants doopte, bijna driehonderd jaar na Newtons dood nog altijd lachte met Hooke.
Wear sunscreen!
De citatencarrousel kan heel raar draaien, ondervond ook de journaliste Mary Schmich. Ze schreef in 1997 een column voor de Chicago Tribune vol adviezen voor jonge mensen van het type dat je toen al online vond. Iemand begon haar stuk door te mailen met de vermelding dat het een speech was die de schrijver Kurt Vonnegut in het Massachusetts Institute of Technology had gegeven aan nieuwe studenten. De tekst werd nog bekender toen de Australische filmregisseur Baz Luhrmann het op single uitbracht als ‘Everybody’s free (to wear sunscreen)’.
De tekst is niet van Vonnegut, maar van Mary Schmich. Al zou de auteur van geen belang mogen zijn: het is gewoon goed advies.
Het geheugen is misschien een vreselijke bibliothecaris, maar het is een geweldige redacteur