Poolse bom staat op ontploffen
Tenzij Warschau op het allerlaatste moment terugkrabbelt, begint de Europese Commissie een uitzonderlijke strafprocedure tegen Polen.
De bewoording ‘de nucleaire optie’ is misschien wat overdreven, maar ze geeft wel aan hoe ernstig het conflict tussen de Europese Commissie en Polen is geworden. De bedoeling is dat Brussel vandaag beslist artikel 7 van het Europees Verdrag van Lissabon te activeren tegen Warschau. Dat kan leiden tot de zwaarst mogelijke straf in de Europese Unie: het ontnemen van het stemrecht. En dat is nooit eerder gebeurd.
‘Wie objectief naar de feiten kijkt, kan niet anders dan vaststellen dat die zo ernstig zijn dat deze stap gerechtvaardigd is’, zegt een hoge Europese bron. De Commissie vindt dat de conservatiefpopulistische regering, sinds die twee jaar geleden aan de macht is gekomen, de Poolse rechtsstaat uitholt.
Vooral de manier waarop het Poolse gerecht hervormd wordt, is Brussel een doorn in het oog. Justitie is de belangrijkste instelling die Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in het vizier heeft genomen. De partij van Jaroslaw Kaczynski stoorde zich al veel langer aan de in haar ogen veel te liberale rechters.
Meteen na haar aantreden zette toenmalig premier Beata Szydlo ingrijpende hervormingen in de steigers. Hoewel de Europese Commissie de regering waarschuwde dat ze zich op glad ijs begaf, zette die koppig door. Afgelopen weekeinde keurde het parlement uiteindelijk twee cruciale wetten goed die de regering een dikke vinger in de rechterlijke pap geven.
Partijgetrouwe rechters
De wetten hebben ingrijpende gevolgen voor de werking van het Hooggerechtshof en de Nationale Raad voor de Rechtspraak (KRS). Die Raad benoemt en bevordert rechters. De bedoeling is dat de zittende leden ervan worden ontslagen, waarna de PiSpartij vervangers kan benoemen. Die kunnen vervolgens bij het Hooggerechtshof nieuwe rechters voordragen, want ook daar zullen veel vacatures zijn. Door een nieuwe wet wordt de pensioenleeftijd van de rechters immers verlaagd van 70 naar 65 jaar. In de praktijk betekent dit dat 40 procent van de rechters met pensioen moet.
Alleen Andrzej Duda kan het parlement nog terugfluiten. Eerder dit jaar wierp de Poolse president zich op als een tegenkracht. Hoewel Duda ook tot de PiSpartij behoort, vond hij de wetsontwerpen te ver gaan. Hij beloofde ze flink bij te sturen, maar in de praktijk kwam daar nauwelijks iets van in huis.
‘Mocht Duda vandaag alsnog beslissen zijn handtekening niet te zetten, kan dat de Commissie misschien op andere gedachten brengen’, klinkt het in Brussel. Maar de kans dat hij van mening verandert, is klein. Zijn woordvoerder liet weten dat Duda wel degelijk zal tekenen.
Niet alleen het gerecht, maar ook de media liggen in de vuurlijn. Zo legde de Poolse mediaregulator de commerciële zender TVN24 onlangs een boete van 400.000 euro op omdat die het had aangedurfd te berichten over de protesten tegen de regering.
Déjà vu
Toch klinkt dit soort ingrepen niet onbekend. Ook de Hongaarse regering voerde soortgelijke maatregelen door. Premier Viktor Orban liet kritische websites offline halen, moeide zich bij de nationale bank en in Hongaarse rechtbanken zitten ondertussen veel partijgetrouwe rechters.
Brussel dreigde verschillende keren met sancties, maar zette uiteindelijk niet door. ‘De regeringOrban is altijd in dialoog gebleven’, klinkt het bij de Commissie. ‘Orban is verschillende keren op het matje geroepen en dat had ook effect. Boedapest schaafde de scherpste kantjes er meestal af.’
In Warschau werd Szydlo vorige week vervangen door de meer flexibele en EUgezinde Mateusz Morawiecki. Maar die benoeming kwam te laat om Brussel tot meer inschikkelijkheid te bewegen. ‘De regering heeft niet eens gewacht op het advies van de Commissie van Venetië, het hoogste orgaan van de Raad van Europa dat adviseert over constitutionele hervormingen. Dat advies kwam er op dezelfde dag als de stemming in het parlement en is bijzonder duidelijk: er bestaat een ernstig risico voor de onafhankelijkheid van het Poolse rechtsbestel’, zegt Europees Parlementslid Kathleen Van Brempt (SP.A).
Kameraad Orban
Maar er speelt nog iets. In Brussel groeit het ongemak over de recente politieke ontwikkelingen in Midden en OostEuropa. De ‘illiberale’ olievlek breidt zich uit. Ook het Roemeense parlement wil justitie aan banden leggen. Het is de bedoeling dat rechters die een gerechtelijke dwaling begaan, daarvoor zelf financieel opdraaien. Dat zou hen moeten afschrikken doortastende vonnissen te vellen in corruptiezaken. En dan is er nog extreemrechts dat zijn intrede doet in de Oostenrijkse regering. ‘We kunnen niet blijven doen alsof er niets aan de hand is’, klinkt het.
Toch betekent de activering van artikel 7 niet dat Polen meteen op het strafbankje moet. Uiteindelijk komt het de lidstaten toe Warschau zijn stemrecht tijdelijk af te nemen. Zij moeten daar unaniem mee instemmen en de kans is groot dat de Hongaarse premier Orban het been stijf houdt. ‘Maar dan zal er toch een ernstig gesprek met hem volgen.’
De liberale en sociaaldemocratische fracties in het Europees Parlement staan in elk geval achter de strafprocedure. ‘Dit wordt een droeve dag voor een meerderheid van het Poolse volk’, zegt de liberale fractieleider Guy Verhofstadt. ‘Maar het is een noodzakelijk stap om de fundamentele principes van de Europese rechtsstaat veilig te stellen.’
In Brussel groeit het ongemak over hoe de ‘illiberale’ olievlek in Middenen OostEuropa zich uitbreidt. ‘We kunnen niet blijven doen alsof er niets aan de hand is’ Wordt artikel 7 geactiveerd, dan verliest Polen mogelijk tijdelijk zijn stemrecht. ‘De feiten zijn zo ernstig dat deze stap gerechtvaardigd is’, luidt het bij een hoge Europese bron