Japan, waar geen populisten zijn
Dat Japan nog geen politicus zoals Donald Trump heeft voorgebracht, komt volgens IAN BURUMA omdat er meer sociale gelijkheid is dan in de Verenigde Staten.
Een golf van rechtspopulisme – of bijnafascisme, zo u wilt – vloeit door Europa, de V S, I ndia en delen van ZuidoostAzië. Japan vormt daarop een uitzondering. Er is geen Japanse demagoog zoals G eert Wilders, Narendra M odi of Donald T rump, die opgekropte rancunes tegen de zogenaamde elites met succes weet uit te buiten.
De voormalige burgemeester van Osaka, H ashimoto T oru, k omt nog het dichtst in de buur t. Hij maakte net als Trump eerst naam als tvpersoonlijkheid en k wam later in opspraak toen hij de seksslavernij goedpraatte die het Japanse leger tijdens de oorlog had georganiseerd. In zijn extreem nationalistische standpunten en hetze tegen de liberale media lijkt hij nog het meest op volksmenners in andere landen. M aar hi j slaagde er nie t in op nationaal niveau door te brek en.
Hashimoto geeft nu gratis advies aan premier Shinzo Abe over de manier waarop de nationale veiligheidswetgeving kan worden aangescherpt. Daarin zit misschien een verklaring waarom J apan vooralsnog geen last heeft van rechtspopulisme. Abes groot vader was een minister ti jdens de oorlog , die ondanks de beschuldiging van oorlogsmisdaden in de jaren vijftig premier werd. Zi jn vader was minister van Buitenlandse Zak en. Abe is dus bi j uitstek een telg uit de elite. Nie ttemin deelt hij met de populisten een diepe afkeer van academici, journalisten en intellectuelen die doorgaan voor links.
In de jaren vijftig en zestig was er nog een invloedrijke linkse intellec tuele elite die alles deed om Japan te distantiëren van he t catastrofale militarisme van vroeger. Abe en zijn aanhangers proberen nu die invloed op te heffen. Daarom wil hij de pacifistische grondwet wijzigen. De jongere generatie moet weer trots worden bi jgebracht over J apanse oorlogsdaden en de ‘ elitaire’ media, met name de krant The Asahi Shimbun , moeten de k op worden ingedrukt. Geen wonder dat Ste ve Bannon, de voormalige adviseur van Trump, Abe prees als ‘ de Trump die Trump voorafging’.
Mislukte militaire coup
Kortom, een Japanse variant van rechtspopulisme bestaat in het hart van de regering zelf , aange voerd door een premier uit de hoogste kringen. Maar die paradox is niet de enige verklaring waarom J apan nog geen Wilders, M arine L e P en, of Trump heef t voor tgebracht. Om de bevolking me t succes op te jut ten tegen immigranten, k osmopolieten en intellec tuelen, helpt he t als de verschillen tussen arm en ri jk, stad en plat teland, en niveaus in opleiding aanzienlijk zijn.
Dat was he t ge val in J apan toen soldaten in de jaren dertig een revolbelangen te begonnen tegen internationale bankiers, zakenlieden en politici die in hun ogen de Japanse samenleving hadden verziekt. Die mislukte militaire coup vond vooral aanhang bi j soldaten uit arme gezinnen in de provincie. De door het Westen beïnvloede stedelijke elites kregen de schuld van alle ellende. Zij waren de vijand van het gezonde volksgevoel. De publieke opinie was overwegend op de hand van de rebellen.
Japan heeft ongetwijfeld veel gebreken, maar er is nu meer sociale gelijkheid dan in de VS, China, India, of veel landen in Europa. Hoge belastingen maken het lastig om familiefortuinen te behouden. En anders dan in de VS, waar rijke mensen, niet het minst de president zelf , graag met hun weelde te k oop lopen, zi jn de meest bemiddelde Japanners nogal discree t. J apan is nu veel meer een land van de middenklasse dan de VS.
Buigen met een glimlach
Rancune komt haast alti jd voor t uit een ge voel van vernedering , een gebrek aan eigenwaarde. In een land waar de waarde van een individu wordt afgeme ten aan succes, uitgedrukt in geld of bekendheid, voelt iemand zich snel vernederd door een betrekkelijk gebrek aan succes. In extreme ge vallen knallen wanhopige mensen een president of popster neer om maar in he t nieuws te k omen. Populisten moeten het hebben van het ressentiment van die talloze anonieme mensen die zich verraden voelen door de elites, die hen zouden hebben beroofd van de trots in hun sociale klasse, cultuur, nationale gevoel, of zelfs hun ras.
In Japan zijn hier tot dusver weinig sporen van. Dat kan iets te maken hebben met een cultuur waarin zelfpromotie over he t algemeen wordt afgewezen. N atuurlijk heef t ook Japan een door de media gestimuleerde sterrenc ultuur. M aar eigen waarde hangt minder af van individuele roem of ri jkdom dan van een gevestigde rol in de gemeenschap, en van een goed verrichte taak. Een perfect verpakt produc t in een wink el verschaft de winkelier een gevoel van trots. Sommige banen li jken volstrekt overbodig , zoals de oudere heren in uniform die nie ts anders doen dan klanten met een buiging en een glimlach welkom te heten in een bank. Het zou naïef zijn te veronderstellen dat dergeli jk werk enorme voldoening verschaft, maar het geeft mensen wel he t idee dat zi j een rol spelen en een plaats hebben in de samenleving, hoe nederig ook.
De Japanse economie is een van de meest beschermde en minst geglobaliseerde in de ontwikkelde wereld. Dat Japan niet is meegegaan in het neoliberalisme dat in de jaren van Reagan en Thatcher in veel andere rijke landen heeft postgevat, heeft verschillende oorzak en: ge vestigde van de bureaucratie, monopolies van grote bedrijven en politieke corruptie. Maar het hangt ook samen met de bescherming van banen, zonder welke mensen hun waardigheid verliezen. Dat gaat misschien ten koste van efficiëntie en individueel ondernemen. M aar daar wordt minder belang aan gehecht dan aan sociale cohesie.
De Britse economie is door he t thatcherisme in veel opzichten ef ficiënter ge worden. Maar de aanslag op vakbonden en andere instellingen van de arbeidersklasse heeft de sociale samenhorigheid geen goed gedaan. Te veel mensen hebben hun gevoel van eigenwaarde verloren. Ook de kerk biedt in een geseculariseerde maatschappij geen gemeenschappelijke troost. Mensen zijn op drift geraakt en wijten dat aan die elites die hoger zijn opgeleid en meer privileges genie ten, en daardoor be ter in staat zijn om zich in een internationale
Eigenwaarde hangt minder af van individuele roem of rijkdom dan van een gevestigde rol in de gemeenschap, en van een goed verrichte taak
wereld te handha ven.
Dat een groot aantal Amerikanen heeft gekozen voor een narcistische miljardair die opschept over zi jn geld, succes en genialiteit, is daarvan een ironisch resultaat. Iets dergelijks zal zich in Japan voorlopig niet voordoen. Wellicht kunnen we iets leren van de redenen waarom.