MASHA GESSEN OVER HET NIEUWE RUSLAND: TOTALITARISME À LA POETIN
Geschiedenis In De toekomst is geschiedenis vertelt Masha Gessen het leven van vier Russen die met politiek begaan zijn. Voeg daar een liberale socioloog, een psychoanalist en een conservatieve ideoloog aan toe, en je krijgt een originele kijk op de homo sovieticus op wie Poetin kan rekenen.
‘Ah, u bent socioloog’, zei Lev Goedkov glimlachend na ons gesprek, ergens in 2016. Ik was pas gearriveerd in Rusland en ik begreep niet waarom hij zo goedkeurend knikte. Nu weet ik dat Goedkov de grondlegger van de Russische onderzoekssociologie is. Het vak bestond niet in de SovjetUnie. Ook psychoanalyse was onbekend. De Sovjets gingen ervan uit dat de samenleving zijn inwoners kon kneden – waarom zou je dan sociologie of psychologie nodig hebben? De eerste Russische doehetzelfsociologen haalden hun mosterd bij hun westerse collega’s. Maar de westerse maatschappij was zo verschillend, dat haar meetinstrumenten niet bruikbaar waren in Rusland. Goedkov en zijn collega’s moesten gloednieuwe vragenlijsten bedenken om de Russische ziel in cijfers en statistieken vast te kunnen leggen.
Lev Goedkov is een van de zeven personen die Masha Gessen in haar recentste boek De toekomst is
geschiedenis beschrijft. Zij zijn de ankers in haar verhaal over de evolutie van Rusland na het einde van de SovjetUnie.
Goedkovs leermeester, Joeri Levada, sprak over de homo sovieticus. Een homo sovieticus was gehoorzaam, conformistisch en dienstbaar; hij rekende op een paternalistische staat en wilde niets te maken hebben met iedereen die anders en dus onbetrouwbaar was. Levada was ervan overtuigd dat de totalitaire samenleving zulke mensen had gevormd omdat ze die nodig had om stabiel te blijven. Na de val van de SovjetUnie was het einde van de homo sovieticus in zicht, dachten de optimistische sociologen. Maar de enquêtes van Goedkov logenstraften die hypothese: de homo sovieticus bleek ijzersterk. Zelfs de jongeren die na de val van de SovjetUnie waren geboren, hadden de kenmerken van de oude Sovjetmens.
In haar boek vertelt Gessen het privéleven van vier andere Russen, die opgegroeid zijn in een grootstad en zich wel tegen het regime verzetten.
Masja, Ljosa en de anderen
Masja is de dochter van een alleenstaande moeder, die haar wetenschappelijke loopbaan vaarwel heeft gezegd om Chinese handtassen te verkopen. Na de onverwachte dood van haar moeder moet Masja zelf voor de kost zorgen. Ze gaat in een ziekenhuis werken waar ze de smeergeld in de boekhouding moest verstoppen. Ze wordt politiek wakker geschud wanneer ze het verhaal hoort van een man die ervan beschuldigd wordt dat hij zijn dochtertje seksueel heeft misbruikt. Langzaamaan beseft Masja dat om het even wel ke burger van de ene dag op de andere dag achter de tralies kan verdwijnen, zonder dat hij een misdrijf heeft begaan. Ze gaat naar de protesten na de frauduleuze presidentsverkiezingen in 2012 en sluit zich aan bij Pussy Riot.
Ljosa voelt zich niet lekker in zijn vel. Hij kan zijn gevoelens voor andere jongens niet plaatsen. Op school wordt hij flikker genoemd en krijgt hij soms rammel. Hij verlaat zijn dorp en trekt naar de universiteit in Perm. Die plek wordt korte tijd daarna een van de meest liberale steden van Rusland en Ljosa, intussen succesvol afgestudeerd, krijgt een leerstoel om de behandeling van seksuele minderheden te bestuderen. Naarmate de conservatieve stroming van de filosoof Alexander Doegin meer aanhangers krijgt, wordt het Ljosa almaar benauwder. Wanneer het duidelijk is dat hij, wegens zijn geaardheid, ontslagen zal worden, vlucht hij naar de Verenigde Staten.
Serjozja is de kleinzoon van Aleksander Jakovlev, de architect van de hervormingsplannen van Michail Gorbatsjov. Jakovlev zette zich in om alle archieven te openen, zodat de burgers inzage konden krijgen in de Stalinterreur. Serjozja, die veel bewondering voor zijn grootvader had, neemt ook deel aan de grote betogingen in 2012. Wanneer hij merkt dat het
Om in Rusland te overleven, is dubbeldenk, het begrip dat George Orwell introduceerde, nog altijd cruciaal
systeem zo veerkrachtig is dat de betogers de moed opgeven, verdwijnt zijn optimisme. Serjozja gaat aan de antidepressiva.
Zjanna is de dochter van Boris Nemtsov, de oppositiepoliticus die in 2015 voor het Kremlin is vermoord. Door haar ogen zien we hoe de vlotte Nemtsov een geliefd politicus wordt. Wanneer Poetin in het Kremlin komt, stapt Nemtsov uit de politiek. Dochter Zjanna, die niks met het politieke leven wil te maken hebben, geniet van haar rijke luxeleventje in Moskou. Haar leven verandert als de olieprijzen dalen en dan beslist ze om, net als haar vader, politiek actief te worden. Wanneer Boris Nemtsov wordt vermoord, verhuist Zjanna naar Duitsland.
Hannah Arendt
Om de evoluties in het leven van die vier postSovjetRussen te duiden, vertelt Masha Gessen uitgebreid over de rechtsconservatieve filosoof Alexander Doegin, die het schopt van een onbetekenende selfmade filosoof tot inspirator van een belangrijke uiterst conservatieve cultuur, die homo’s en critici als Boris Nemtsov aan de schandpaal nagelt.
Op basis van de ideeën van belangrijke denkers als Lev Goedkov en Hannah Arendt onderzoekt Gessen of de Russische samenleving een totalitaire samenleving is ge worden. Gessen, die een uitgesproken tegenstander van president Poetin is, vindt dat het totalitarisme onder zijn bewind weer in de samenleving is gekomen. Ze heeft vele argumenten om dat te staven: de frauduleuze verkiezingen, de onverwachte politiecontroles, de wettelijke onzekerheid, de greep van de overheid op de media en de economie. Maar totalitarisme wil, volgens Arendt, zijn burgers in elk aspect van hun leven domineren en dat is niet het geval in Rusland. Als de burgers de schijn ophouden en het spel meespelen, is het al lang goed voor het Kremlin. Om in Rusland te overleven, is dubbeldenk, het begrip dat George Orwell introduceerde, nog altijd cruciaal. De homo sovieticus is lethargisch, hij denkt alleen aan zijn eigen voortbestaan. Hij kan feilloos de veranderingen in zijn omgeving ontdekken, trekt op tijd zijn kop in, en past zich aan. Het is net dankzij die houding dat het regime van Poetin stand kan houden. Maar het maakt vele mensen wanhopig. Dat merkt de psychoanaliste Marina Aroetjoenjan. In haar praktijk komen mensen op de sofa die worstelen om zich staande te houden in een land waar willekeur en onzekerheid heersen. Suïcidaal noemt Aroetjoenjan het Rusland van vandaag.
Misschien waren de homines sovietici vroeger, onder het Sovjetre gime, ook angstig en ongerust. Dat zullen we niet weten, want Gessen schrijft dat er toen nog geen psychoanalisten waren om dat te ontdekken.
De toekomst is geschiedenis is een zeer goed gedocumenteerd, leesbaar en boeiend boek. Soms loop je verloren in de vele namen en families. Maar dat gebeurt bij elk goed Russisch boek. Gessen verklaart het succes van Poetin vanuit een ander perspectief dan de meeste Ruslandkenners. Poetins regime kan maar overleven omdat de steunpilaren van het systeem, met name de homo sovieticus, intact zijn gebleven.