De wonderlijke vondst van de ‘Afrikaanse Mona Lisa’

Het portret van de Nigeriaanse prinses Tutu werd in Londen geveild voor 1,35 miljoen euro. Het is dan ook een scharnierwerk voor de hedendaagse Afrikaanse kunst.

Tutu was veertig jaar zoek, maar het schilderij van een Yorubaprinses, dat ook wel de ‘Afrikaanse Mona Lisa’ wordt genoemd, dook vorig jaar plots op in een bescheiden Londense woning. Woensdag werd het geveild bij het Londense huis Bonhams. Het werd geschat op 339.000 euro, maar bracht 1,35 miljoen euro op. Een nieuw record voor een werk van Ben Enwonwu, de schilder en beeldhouwer die geldt als vader van het Nigeriaanse modernisme.

Dat de geschatte prijs ver werd overtroffen, heeft zowel te maken met de fascinerende geschiedenis van het werk als met de groeiende belangstelling van de Afrikaanse burgerij voor haar geschiedenis en haar eigen kunstenaars. Prinses Tutu brengt de twee bijeen. Enwonwu is de bekendste kunstenaar van WestAfrika. Hij studeerde in de jaren 40 aan kunstscholen in Londen en Oxford, haalde daarna een graad in sociale antropologie aan het University College in Londen om het racisme te kunnen duiden dat hij in GrootBrittannië had ondervonden, en vond aansluiting bij de Franse, antikoloniale beweging Négritude.

Enwonwu was vastbesloten zijn eigen beeldtaal te vinden. ‘Europese artiesten als Picasso, Braque en Vlaminck zijn beïnvloed door Afrikaanse kunst. Dat kan iedereen zien en niemand heeft daar iets tegen’, zei Enwonwu tegen de BBC. Zelf deelde hij ooit een atelier met Alberto Giacometti, die geïnspireerd was door Afrikaanse sculpturen. ‘Maar Afrikaanse artiesten die beïnvloed zijn door Europese tradities en technieken, zouden zich bij traditionele Afrikaanse vormen moeten houden. Wel, ik kopieer geen traditionele kunst.’

Zijn zoektocht leidde begin jaren 70 tot een reeks werken die hij Négritude doopte; een ervan werd op de veiling woensdag verkocht voor 113.000 euro.

Prinses Tutu

Een van zijn verzamelaars was de ooni of koning van IléIfé in Nigeria. Op bezoek in het paleis zag hij prinses Adetutu ‘Tutu’ Ademiluyi. Enwonwu had in 1956 een opdracht van de Britse koningin ontvangen om haar beeld te maken, maar het duurde een halfjaar voor de ooni overtuigd was zijn dochter te laten vereeuwigen. De Afrikaanse adel poseerde niet voor portretten.

‘Mijn vader vond dit portret het beste wat hij ooit heeft geschilderd’, zei Enwonwu’s zoon Oliver vorige week in The Guardian. ‘Voor hem bevatte het alles wat hij over Afrika wilde zeggen.’ Hij bewaarde het in zijn slaapkamer en wimpelde alle potentiële kopers af.

Uiteindelijk schilderde hij nog twee portretten van Tutu. Het tweede, uit 1974, werd een jaar later tentoongesteld in de Italiaanse ambassade in Londen en verdween daarna. Dat is nu geveild. Waar het derde portret is, weet niemand. Het eerste schilderij werd tijdens een inbraak in 1994 gestolen. Enwonwu had toen al terminale kanker. ‘Ik ben zeker dat het verdriet om de diefstal zijn dood heeft bespoedigd’, zegt Oliver.

Nigeria likte in 1973 zijn wonden na een bloedige burgeroorlog. Het schilderij werd een symbool van het herenigde Nigeria en zijn tradities. Het is de meest verkochte poster in Nigeria. Giles Peppiatt, directeur Afrikaanse kunst bij Bonhams, schat dat hij om de acht weken een belletje krijgt van iemand die beweert het doek te hebben. Altijd weer blijkt het om een kopie te gaan, tot hij vorige herfst naar een huis in noordLonden werd geroepen. ‘Je gaat met gekruiste vingers, maar dit was een geweldige verrassing. Ik ken dit schilderij al zo lang. Het was echt een bliksemmoment: o God, deze is echt.’ De eigenaar was iemand die zaken deed met Nigeria, maar geen benul had dat het schilderij een bekend meesterwerk is.

‘Mijn vader vond dit portret het beste wat hij ooit heeft geschilderd. Voor hem bevatte het alles wat hij over Afrika wilde zeggen’

De Nigeriaanse schrijver Ben Okri was duidelijk geëmotioneerd toen hij met AFP sprak. ‘Dit is de belangrijkste vondst in de hedendaagse Afrikaanse kunst van de laatste vijftig jaar. Het is het equivalent van een zeldzame archeologische ontdekking. Dit is een reden om te vieren, mogelijk zelfs een scharniermoment in de kunstgeschiedenis.’

Duizenden prinsessen

Wie Tutu heeft gekocht, is niet bekendgemaakt. De veiling werd live uitgezonden in Lagos, van waar er druk telefonisch werd geboden. Enwonwu’s vorige record dateert van 2013 – 399.000 euro voor de sculptuur Anyanwu, waarvan ook een versie in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties staat. Dat het recordbedrag vijf jaar later wordt verdrievoudigd, illustreert de groeiende belangstelling voor zijn werk, in Afrika en daarbuiten.

Blijft nog de vraag: wat is er van het model geworden? Volgens prinses Ronke Ademiluyi, een nicht van Tutu, is ze nog in leven en woont ze in de hoofdstad Lagos. Ze zou volgens een bijna honderdjarige oudoom van Ronke achterin de zestig zijn. Maar Lagos heeft 21 miljoen inwoners en de ooni, een rijke man, had 37 vrouwen en meer dan honderd kinderen.

‘De familie Ademiluyi is meer een clan, we zijn met duizenden’, zegt Ronke in The Guardian. ‘We kunnen elkaar onmogelijk allemaal kennen.’