Interview Luigi Di Maio Italiaans stemmenkanon
Op campagne met de Vijfsterrenbeweging
NAPELS I Het belang van de vervroegde parlementsverkiezingen van zondag in Italië kan moeilijk worden overschat. Europa hoopt vurig op een stabiel bestuur in de derde economie van de eurozone. Maar het risico bestaat dat Italië maandag onbestuurbaar blijkt. Vermoedelijk haalt geen van de drie grote blokken – centrumrechts, centrumlinks en de Vijfsterrenbeweging – zondag een werkbare meerderheid.
Volgens het Italiaanse Centrum voor Studies over Verkiezingen (universiteiten van Rome en Firenze) wordt de Vijfsterrenbeweging de grootste partij met 29,4 procent. Maar het grootste blok wordt de centrumrechtse coalitie van oudpremier Silvio Berlusconi, die met deze verkiezing zijn comeback maakt. Weer premier worden kan hij niet, wegens zijn veroordeling voor fiscale fraude. Maar zijn blok stevent wel af op 34,7 procent.
De centrumlinkse regeringspartij Partito Democratico (PD) van premier Paolo Gentiloni en voorzitter Matteo Renzi betaalt allicht de prijs voor vijf jaar bestuur. De PD zou 23,7 procent behalen, maar vooral in het armere zuiden klappen krijgen. De economie trekt slechts langzaam aan en de jeugdwerkloosheid staat op 32 procent. Behalve met kansarmoede kampt ZuidItalië ook met massaimmigratie uit Afrika, een thema waarop de radicaalrechtse Lega Nord zich profileert. De Lega, die jarenlang openlijke afkeer toonde voor vreemdelingen en ZuidItalianen, voert nu volop campagne in het zuiden, met de slogan ‘Eerst de Italianen’.
De Italianen kiezen voor het eerst volgens een nieuwe, ingewikkelde kieswet die een proportioneel systeem en een meerderheidssysteem vermengt. Dat maakt de uitkomst onvoorspelbaar. Om een werkbare meerderheid te vormen, zou de winnaar zeker 40 procent moeten behalen.
Veel Italianen vermoeden dat Berlusconi’s blok na de verkiezing in zee gaat met de centrumlinkse PD, zoals ook na de verkiezingen van 2013 even het geval was. Maar volgens Berlusconi en Renzi zit samenwerken er ditmaal niet in. Zonder meerderheid moet er maar meteen opnieuw worden gestemd, vinden zij.
Dam tegen populisme
De EU hoopt echter dat Italië zo snel mogelijk een stabiele regering krijgt en daarom gooien Commissievoorzitter Juncker en diens Europese Volkspartij hun volle gewicht in de schaal voor Silvio Berlusconi. De veroordeelde oudpremier moet vooral de ‘populistische’ Vijfsterrenbeweging uit een regering houden.
Volgens Luigi Di Maio vergist Europa zich van vijand, zegt het boegbeeld van de Vijf Sterren in een interview met deze krant. ‘Wij worden vaak over een kam geschoren met Front National en Alternative für Deutschland. Maar met die lui hebben wij niets te maken. De zielsverwanten van die
partijen in Italië zijn Lega Nord en (de neofascistische, red.) Broeders van Italië, de coalitiegenoten van Berlusconi.’
Met zijn meer gematigde imago tracht Di Maio ook de twijfelende kiezer te overtuigen. Als jonge ZuidItaliaan belichaamt hij de voornaamste doelgroep van de Beweging: jongeren, en dan vooral uit ZuidItalië, waar volgens Eurostat in sommige streken meer dan 58 procent werkeloos is. De Vijfsterrenbeweging pleit daarom voor een basisinkomen van 780 euro voor elke werkloze Italiaan. Dat inkomen zou aan strikte voorwaarden worden gekoppeld. Werklozen moeten actief zoeken, dagelijks gemeenschapsdienst verrichten en extra vorming volgen. Op dit moment is het erg moeilijk om in Italië een werkloosheidsvergoeding te krijgen.
‘Niet dramatiseren’
Welke nieuwe regering Italië ook krijgt, met een staatsschuld van 132 procent en een zieke bankensector erft die een zware economische erfenis. Romano Prodi, oudCommissievoorzitter en voormalig Italiaans premier, protesteert in een telefonische reactie: ‘De erfenis is veel minder zwaar dan vaak wordt gesuggereerd. De staatsschuld is hoog, maar onder controle. Ondanks de hoge invoer van grondstoffen heeft Italië toch een positieve handelsbalans. Ons land staat voor een moeilijke begrotingsoefening – net als elke andere regering in Europa.’ En hij vervolgt: ‘Het moet eens afgelopen zijn met al die analyses over de Italiaanse economie, waarin amper aandacht wordt besteed aan de sterke punten. De hervorming van de Italiaanse bankensector is aan de gang. Italië moet de tijd krijgen om verder te werken, zonder dat er wordt gedramatiseerd. Over de gezondheid van de Duitse banken zullen we maar zwijgen, zeker?’
‘Wij hebben niks te maken met het FN of de AfD. Hun zielsverwanten zitten bij Berlusconi’
LUIGI DI MAIO Vijfsterrenbeweging
‘Al die negatieve analyses besteden amper aandacht aan de sterke punten van onze Italiaanse economie’
ROMANO PRODI OudCommissievoorzitter en voormalig premier van Italië
‘In de zomer stinkt de ze stortplaats zo fel dat we ramen en deuren dicht moeten houden en onze kinderen moeten verbie den om buiten te spelen’, vertelt Lina Carbone (48), een buurtbe woonster van Pisani, een dorpje in de periferie van Napels. ‘Vijftig jaar lang hebben ze hier afval ge stort. Welke troep, dat weten we niet.’ Lina’s man werkte op het stort. Hij werd ziek na een werk ongeval en stierf na een lange doodsstrijd. Door illegale lozin gen van giftig afval is de omgeving van Napels zwaar verontreinigd. Het aantal kwaadaardige tumo ren ligt een stuk hoger dan het nationale gemiddelde.
Lina en andere buurtbewoners bezoeken de stortplaats samen met Roberto Fico, een parle mentslid van de Vijfsterrenbewe ging op campagne. Naast het stort hangt sinds kort een blinkend plaatje. De stortplaats is officieel gesaneerd. ‘Maar ze hebben enkel een vloeistof over het vuil gespo ten, om de ergste stank weg te ha len’, vertelt Lina, in de gietende re gen. ‘Mijn man is dood en ze heb ben me nooit verteld wat er is ge beurd. Ze hangen gewoon een plaatje.’ Haar ogen schieten vol.
‘Dit stort is al jaren dicht, maar in 2008 waren er plannen om het te heropenen’, vertelt Roberto Fi co, die ook uit Napels komt. ‘Ik ben hier toen zelf ook komen protesteren. Vijf Sterren bestond nog niet eens, maar is precies uit dit soort burgerprotest ontstaan. Ecologie blijft een kernpunt van de Vijfsterrenbeweging.’
Het begon met kleinschalige burgercomités, zegt het Kamerlid. ‘We voerden actie rond concrete lokale thema’s. We protesteerden tegen de heropening van dit stort, of tegen de privatisering van ons drinkwater. Maar we trokken ook met constructieve voorstellen naar gemeenteraden in heel Italië. Overal kregen onze leden de deur in het gezicht. Dat we zelf in de politiek zijn gestapt, was dus uit noodzaak.’
We wandelen met Roberto Fico over de zaterdagse markt in Chiaiano, nog een verloederde buitenwijk van Napels. ‘Dit land gaat naar de haaien’, zegt marktkramer Arcangelo (32). ‘Al twaalf jaar ben ik verloofd, maar we raken niet vooruit. Jongeren in ZuidItalië slagen er niet meer in om een zelfstandig leven uit te bouwen. Ik ben al die politieke praatjes meer dan zat.’ Roberto Fico antwoordt rustig: ‘Wij houden woord. Vijf jaar lang heb ik me gesmeten in het nationale parlement om verandering af te dwingen.’
Fico vertelt hoe trots hij is op de nieuwe wet op milieumisdrijven. ‘Vroeger kwamen milieumisdadigers ervan af met een boete.
Voortaan gaan ze naar de cel. Als leeuwen hebben we gevochten voor die wet.’ Misschien moeten we zondag in het stemhokje toch maar even aan je denken’, zegt Arcangelo’s vader Antonio.
De populaire Italiaanse cabaretier Beppe Grillo heeft de Vijfsterrenbeweging opgericht. Al jaren schopt hij zijn publiek een geweten tijdens druk bijgewoonde shows. Daarin fulmineerde hij tegen de endemische corruptie in Italië, de financiële schandalen en de banden tussen de maffia en malafide politici, zaken die miljoenen Italianen al jaren woest maken.
In 2007 kreeg zijn oproep om tijdens een ‘Vaffanculo’Day (‘Rot opdag’) op straat te komen tegen de politieke klasse, in heel Italië gevolg. In de nasleep schoten buurtcomités als paddenstoelen uit de grond. Ze bogen zich over lokale problemen en zochten op lossingen. Alles gebeurde met een haast heilig vertrouwen in recht streekse basisdemocratie, via het internet. Aan het hoofd van de Be weging kwam de internetgoeroe Gianroberto Casaleggio. Samen met Beppe Grillo hield die de touwtjes strak in de hand. Gaan deweg kwamen er klachten over de autocratische trekjes van het duo en over het gebrek aan inter ne democratie.
Nieuw gematigd gezicht
Casaleggio stierf in 2016 en sindsdien neemt ook Grillo veel meer afstand van zijn Vijf Sterren. Tijdens deze verkiezingscampag ne staat niet hij, maar de nieuwe politieke leider Luigi Di Maio vol op in de schijnwerpers. De twee mannen zijn erg verschillend. Grillo, uit het NoordItaliaanse Genua, besteeg het podium doorgaans in Tshirt of trui, de grijze manen wapperend in de wind, en begon aan zijn woedende tirade. Luigi Di Maio, nog niet half zo oud, komt uit Pomigliano d’Arco nabij Napels, in het diepe zuiden van Italië. Hij matigt veel meer zijn taal en verschijnt steevast strak in het pak.
Di Maio lijkt de Beweging te willen omvormen tot een normale partij die verantwoordelijk ge noeg is om te regeren. Bij een deel van de basis stuit dat op verzet. ‘Deze campagne focust wel heel erg op Luigi’s persoontje’, zegt Da rio Carotenuto (40), een activist van het allereerste uur. ‘Terwijl we altijd hebben herhaald dat onze Beweging niet rond personen, maar rond ideeën draait.’ Volgens Dario’s vader Nicola, een zestiger, is een echte partij worden de logi sche volgende stap. ‘Mij lijkt het onvermijdelijk. Mijn stem hebben ze. Deze jongens en meisjes zijn een frisse bries door ons verziekte politieke landschap.’
Druk gesticulerend discussië ren vader en zoon Carotenuto over de evolutie van hun Beweging. Hierover zijn ze het alvast wel eens: de Cinque Stelle blijven sterk lokaal verankerd en het contact met de talrijke burgercomités is intact. Net als overigens de directe democratie. Via de website kunnen de leden van de Beweging nog steeds ideeën en wetsvoorstellen lanceren, die de parlementsleden dan moeten bespreken.
Die drongen na de verkiezingen van 2013 overtuigend binnen in Kamer (109 verkozenen) en Senaat (54 verkozenen). Het politieke establishment beefde. ‘De andere politici wisten niet wat hen overkwam. Wij waren de hele week aanwezig in het parlement, als enige’, vertelt Vilma Moronese, fractieleidster in de Senaat, terwijl we pizza eten met de campagnevrijwilligers in Caserta, bij Napels. ‘Ik stond versteld van al het misbruik. In de commissie Milieu stelde ik in de eerste week al vast dat er met de aanwezigheidslijst werd gesjoemeld.’
‘Incompetent’
Er is zoveel misbruik, omdat er te veel geld omgaat in de Italiaanse politiek, meent de senator van Cinque Stelle. ‘Daarom willen wij een voorbeeld stellen, met een strenge interne ethische code. Wij weren kandidaten die veroordeeld zijn of tegen wie een onderzoek loopt. We verplichten onze verkozenen om na twee mandaten op te stappen, want Italië heeft al te veel carrièrepolitici. En we storten een deel van ons maandloon door naar een fonds dat krediet verleent aan kmo’s, de motor van de Italiaanse economie.’
Dat laatste doet niet iedereen. Berlusconi’s zender Mediaset onthulde onlangs dat acht parlementsleden met die doorstorting hadden gesjoemeld. ‘Ze zijn meteen buiten gezet’, zegt de Senaatsfractieleidster. ‘Verder heeft dat schandaaltje vooral onder de aandacht gebracht dat onze parlementsleden op vijf jaar tijd samen al meer dan 23 miljoen euro hebben doorgestort. Geen enkele partij doet ons dat na.’
Na het schandaaltje steeg de Beweging nog in de peilingen, tot de eerste plaats, met haast dertig procent. In ZuidItalië liggen de cijfers nog hoger.
Dat succes wringt bij de traditionele partijen en bij de Italiaanse media. Beide zetten de Cinque Stelle geregeld weg als ‘incompetent’. En die omschrijving zijn hun
‘Overal kregen onze leden de deur in het gezicht. Dat we zelf in de politiek zijn gestapt, was dus uit noodzaak’
ROBERTO FICO
Kamerlid Vijfsterrenbeweging
‘Ik stond versteld van al het misbruik. In de commissie Milieu stelde ik in de eerste week al vast dat er in de Senaat met de aanwezigheidslijst werd gesjoemeld’
VILMA MORONESE
Fractieleidster in de Senaat
aanhangers meer dan zat. ‘Ik ben in 1989 naar Venetië verhuisd’, zegt de auteur en maffiaspecialiste Petra Reski, oorspronkelijk uit Duitsland. ‘In al die tijd zijn zij de enige politieke beweging die níet met de maffia in aanraking is gekomen. Dat vind ik al heel wat. Als de carrièrepolitici die Italië tot deze staat hebben gereduceerd, zichzelf als “competent” beschouwen, dan is “incompetent” worden genoemd een groot compliment.’
Ook in de rest van Europa stuit de Vijfsterrenbeweging op onbegrip. Ooit riepen ze om een referendum over de euro. Nu klinkt het dat er ‘andere prioriteiten zijn’ en dat de omstandigheden zijn veranderd. Zijn ze nu voor of tegen de eenheidsmunt? De Vijf Sterren zijn resoluut tegen de Europese sancties tegen Rusland, omdat die NoordItaliaanse bedrijven treffen. Maakt hen dat niet te vriendelijk voor Poetin? En zijn ze nu links of rechts? ‘Geen van beide, voor ons staat de burger centraal’, lacht Europarlementslid Isabella Adinolfi (39), op campagne in Afragola, bij Napels.
‘Onze intrede in het Europees Parlement was moeilijk’, geeft de Napolitaanse toe. ‘We werden weggezet als de bende van die rare
‘Ik vertelde de EUcommissaris voor Gezondheidszorg over de bodemverontreiniging en de geboorteafwijkingen in de regio Napels. Weet je wat hij me zei? Dat de kinderen wat meer fruit zouden moeten eten’
ISABELLA ADINOLFI Europarlementslid Vijfsterrenbeweging
Italiaanse clown, die Nigel Farage achterna loopt.’ Cinque Stelle zitten in de fractie van het eurosceptische UKIP. ‘We hadden niet bepaald veel keus’, verdedigt Adinolfi zich. De Beweging vindt het nog steeds jammer dat de overstap naar de liberale ALDEfractie vorig jaar is mislukt. ‘Veel collega’s hebben intussen hun mening over ons bijgesteld. Ze zien dat we hard werken, haast in elke commissie zitten, geen show verkopen, en altijd constructief hebben gestemd. Bijgevolg is een lid van Cinque Stelle zelfs gekozen als ondervoorzitter van het Europees Parlement.’
Adinolfi vindt dat de echte populisten en clowns elders moeten worden gezocht: ‘Vorig jaar had ik een gesprek met de Europese commissaris voor Gezondheidszorg. Ik vertelde hem over de bodemverontreiniging, het hoge aantal tumoren en de geboorteafwijkingen in de streek rond Napels. Weet je wat hij me zei? Dat de kinderen wat meer fruit zouden moeten eten.’