U kunt kleuren horen of klanken ruiken?
De wetenschap zoekt u!
Naar schatting ruim 4 procent van de mensen heeft een of andere vorm van synesthesie, waarbij allerlei zintuigen over elkaar heen buitelen
Welke kleur heeft dinsdag? Welke klank heeft de maand maart? Als u dat geen gekke vragen vindt, behoort u wellicht tot het zeldzame slag mensen bij wie een waarneming in één zintuig een waarneming in een ander zintuig kan oproepen. U heeft dan wat wetenschappers met een duur woord synesthesie noemen.
De combi van meerdere zintuiglijke ervaringen kan zich op verschillende manieren uiten. Er zijn mensen voor wie bij elk cijfer of elke letter een bepaalde kleur hoort. De zes kleurt bijvoorbeeld altijd roze, de negen roodbruin. Andere mensen associëren dan weer geluiden met kleuren, terwijl nog anderen klanken kunnen ruiken, proeven of voelen.
Naar schatting ruim 4 procent van de mensen heeft een of andere vorm van synesthesie, zegt Amanda Tilot, die als genetica aan het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek in Nijmegen het fenomeen onderzoekt. ‘Vaak gaat het om de associatie van een kleur met de dagen van de week of de maanden van het jaar. Mensen die geluiden kunnen ruiken of proeven, zijn zeldzamer. En het allerzeldzaamst is woorden proeven.’
Hoe het komt dat sommige mensen over elkaar heen buitelende zintuigen hebben, daarover is weinig met zekerheid bekend. Eén theorie luidt dat we allemaal als synestheet worden geboren. In babyhersenen loopt de bedrading van en naar de zintuigen nog min of meer door elkaar en gebieden voor de verwerking van kleur, geluid en smaak zitten niet ver bij elkaar uit de buurt. Pas bij de uitrijping van de hersenen worden ze goed afgebakend. Bij mensen met synesthesie zou die afbakening onvolledig verlopen, waardoor de ene zintuiglijke waarneming nog op de andere kan afstralen. Kleuren cijfergebieden blijven dan bijvoorbeeld met elkaar verbonden.
‘Beeldvorming suggereert inderdaad dat de hersencircuits van de hersenen van volwassenen met synesthesie een beetje anders zijn bedraad’, zegt Tilot. ‘Wat we nog niet weten, is hoe die verschillende bedrading ontstaat. We vermoeden dat het antwoord deels te vinden kan zijn in de genetische bagage van mensen.’
Eerder onderzoek heeft name
lijk aangetoond dat synesthesie soms in de familie zit, al is zeer weinig bekend over welke genen ervoor verantwoordelijk zijn. Vandaag publiceert Tilot met collega’s van het Max Planck Instituut en de Universiteit van Cambridge in het tijdschrift Proceedings of the National Academy of
Sciences nieuwe genetische aanwijzingen die de biologische basis van synesthesie kunnen verklaren. De onderzoekers analyseerden zorgvuldig het DNA van drie families waarin meerdere leden, over meerdere generaties, kleur ervaren bij het luisteren naar geluiden. De studie suggereert dat genen die betrokken zijn bij de vorming van zenuwcellen en bij de migratie van deze cellen, afwijkend functioneren bij de families.
Geen afwijking
Dat wil helemaal niet zeggen dat synesthesie een afwijking is, zegt Tilot – hoewel ze zelf geen synestheet is, kan ze zich goed voorstellen dat mensen die het wel zijn, dat een verrijking vinden. Anderzijds kan een té grote overgevoeligheid voor zintuiglijke informatie een normaal leven ook bemoeilijken.
‘Mensen met autisme hebben vaker dan gemiddeld last van synesthesie’, zegt Tilot. ‘Maar het omgekeerde is niet waar: mensen met synesthesie zijn niet vaker dan gemiddeld autistisch.’
Om hun onderzoek naar een genetische basis voor synesthesie voort te zetten, zoeken Tilot en haar collega’s proefpersonen die willen meewerken aan zo’n studie. ‘Dat hoeven niet allemaal mensen met familiale synesthesie te zijn. Ook individuen zijn welkom.’
Om geschikte proefpersonen te vinden, hebben de onderzoekers een onlinetest opgezet, waarmee mensen kunnen uitzoeken of en in welke mate ze synestheet zijn. Wie slaagt voor de test, zal om een staaltje wangslijmvlies worden gevraagd voor DNAonderzoek.
Zijn de onderzoekers niet bang dat de resultaten vertekend raken doordat grappenmakers de enquête voor de lol gaan invullen? ‘Een terechte vraag’, zegt Tilot. ‘Maar het is erg moeilijk om synesthesie te faken. We hebben de vragen zo opgesteld dat grappenmakers snel door de mand zullen vallen.’