TIJD OM HET RAUWE KAPITALISME LOS TE LATEN

Zullen we het kapitalisme ooit nog eens fatsoenlijk begraven? Het roemloze einde van het communisme, dat kunnen velen zich nog levendig herinneren. Dat gebeurde in 1989. Na het sofort, unverzüglich (onmiddellijk) van DDRbons Günter Schabowski ging de Berlijnse Muur open. Nooit eerder werden historische woorden nonchalanter uitgesproken. Waarna we drommen verdwaasde OostBerlijners uit het werkersparadijs zagen strompelen, een gefaald politiek economisch experiment in verregaande staat van ontbinding achter zich latend. Einde communisme.

Maar dat kapitalisme, heeft dat dan niet gewonnen? Ja en nee. Want wat evenmin gewonnen heeft, is de antithese van het communisme. Ik heb het dan over het rauwe, pure kapitalisme waar de collectiviteit niet de kracht van het goede maar net van het kwade is. Waar de overheid zogezegd steelt van diegenen die hard werken en succesvol zijn, om te geven aan de luieriken en parasieten. Ik heb het over het kapitalisme zoals het ooit gepropageerd werd door de Friedrich Hayeks en Ayn Rands van deze wereld. Maar die economische doctrine, die net zo gefaald heeft als het communisme, hebben we eigenlijk nooit treffelijk vaarwel gezegd.

Misschien komt dat omdat die doctrine ook nog niet echt dood is. Helaas, want dat zou eigenlijk wel het geval mogen zijn. Kijk naar de Verenigde Staten. Wat een uitzonderlijk disfunctioneel land is dat geworden. Het is in een vicieuze spiraal terechtgekomen van groeiende ongelijkheid, afnemende mobiliteit, politieke polarisering en geweld. Maar wat erger is: die vicieuze spiraal wordt verder gevoed door nog meer verrechtsing, nog meer doctrinair antioverheidsdenken, nog minder compassie.

Het land, en zeker de mensen die het er vandaag voor het zeggen hebben, volharden in de doctrinaire illusies die het kapotmaken. Paul Ryan, een van de meest invloedrijke Republikeinen, dweept met Ayn Rand. Verplicht leesvoer volgens hem.

Rand was een excentrieke Russische emigrante die zich in New York vestigde. Daar wist ze zich te ontpoppen tot de oppergodin van het ongetemde laisserfairekapitalisme. Ze schreef enkele scripts en boeken, waarvan The fountainhead het meest succesvolle was. Maar haar invloed kwam vooral door haar bezwerende charisma. Een dik accent en een priemende blik doen banaliteiten blijkbaar dieper klinken. Ze richtte de Objectivistische Beweging op en verzamelde een kleine kring volgelingen rond zich. Die werden later bekend als The Collective. Alan Greenspan, voormalig adviseur van Ronald Reagan en later gouverneur van de Federal Reserve, behoorde ooit tot deze club.

Lange avonden werden daar besteed aan Rands filosofische traktaat The virtue of selfishness, of de deugd van het egoïsme. De filosofische kern van die leer laat zich raden. Die inspireerde Gordon Gekko’s memorabele lofzang op het egoïsme in Oliver Stones Wall Street. Greed is good, greed works.

Dat ongebreidelde kapitalisme levert geweldige literatuur op. Het leidt tot fantastische films en toneelstukken, zoals FC Bergmans gepast megalomane productie JR, die momenteel loopt. Maar het maakt geen goede samenlevingen. Het maakt zelfs geen uitzonderlijk goed functionerende economieën. De meest succesvolle economieën zijn de landen waar de markt en de overheid, als ik het even zo simpel mag stellen, een ongeveer evenwaardige rol spelen. Succesvol, dan bedoel ik landen die niet alleen economisch dynamisch zijn, maar waar de baten van die groei ook echt de meerderheid van de bevolking ten goede komen. Ik heb het dan over landen waar mensen met talenten daadwerkelijk kansen krijgen en waar er wordt gezorgd voor mensen die minder geluk in het leven hebben.

Welvaartsstaatkapitalisme is nooit een bijzonder esthetisch appellerend model geweest en zal dat ook nooit worden. Want de verwevenheid tussen overheid en markt wordt almaar complexer en de grens tussen beide almaar meer fluïde. Het mist intellectuele elegantie en helderheid. Goede films of toneelstukken kun je er niet van maken. Maar het werkt wel. Het maakt levens wel degelijk beter.

Veel Amerikanen behouden merkwaardig genoeg toch een fanatiek, wel

Veel Amerikanen geloven dat ze maar een goed leven kunnen uitbouwen als ze die bemoeizuchtige overheid uit hun weg krijgen

haast religieus geloof in de weldadige krachten van het rauwe, ongebreidelde kapitalisme. Velen geloven nog altijd dat ze maar een goed leven voor zichzelf en hun gezin kunnen uitbouwen als ze die bemoeizuchtige overheid uit hun weg krijgen. En, bovenal, als hun belastingen zo laag mogelijk zijn. Want al dat geld wordt toch maar slecht besteed. Het is natuurlijk één groot waanidee. Maar zolang de muur die Donald Trump laat bouwen vooral moet dienen om mensen buiten dan wel binnen te houden, is het misschien te vroeg om het laisserfairekapitalisme ten grave te dragen. Want dat was tenminste duidelijk die nacht van 9 november 1989: de mensen liepen ondubbelzinnig één kant uit.

Ive Marx Michael Douglas als Gordon Gekko, hét symbool van hebzucht.