Wat een bordspel over de blanke Europeaan zegt
De (de)kolonisten van Catan
BRUSSEL I De Nederlandse spelletjesfabrikant 999 Games heeft de naam van zijn strategische bordspel ‘De Kolonisten van Catan’ veranderd in ‘Catan’. ‘Kolonisten’ was een te beladen term geworden. De fabrikant kreeg er al jaren kritiek voor, zegt woordvoerder Bert Calis in het Algemeen Dagblad. ‘Dat we met deze naamgeving teruggingen naar de oude, blanke roots. Dat soort ongein. We werden gewezen op de negatieve aspecten van het Nederlandse koloniale verleden. Het woordje “kolonisten” heeft een nare bijsmaak. Daar wilden we van af.’
Gisteren kon of wilde de woordvoerder niet meer aan de lijn komen om een en ander te verduidelijken. Het bedrijf stuurde wel een persbericht uit om te benadrukken dat de naam van het bordspel al enkele jaren stilzwijgend is veranderd omdat er behoefte was aan een ‘internationaal uniforme merknaam’. Het artikel in AD? ‘Onnodige stemmingmakerij’ en ‘niet relevant’.
Schuld en schaamte
Die communicatie lijkt sterk op ‘damage control’. Want tegelijk ontkent het bedrijf niet dat het in het verleden inderdaad opmerkingen kreeg over de titel van het spel. Zwichtte het dan toch voor de criticasters? Zeker in Nederland, waar de omgang met het koloniale verleden van uitbuiting en slavernij al jaren de gemoederen verhit en het Zwarte Pietendebat zelfs in waar straatprotest uitmondde, is alles wat ruikt naar verheerlijking of goedkeuring van het kolonialisme explosief.
De geest was ook nu weer uit de fles. De voormalige Nederlandse staatssecretaris voor Veiligheid en Justitie, Klaas Dijkhoff (VVD), noemde de naamswijziging ‘verkrampt’. ‘Ik ben de hele discussie over dit soort verwijzingen naar het kolonialisme zat. Er zijn échte problemen die meer aandacht verdienen.’
In Vlaanderen voerde staatssecretaris Theo Francken (NVA) het woord. Op zijn Facebookpagina liet hij weten ‘helemaal klaar’ te zijn ‘met die politiekcorrecte WAANZIN’. ‘Het is allemaal onze schuld en het enige wat wij – blanke Europeanen – nog mogen voelen is SCHULD EN SCHAAMTE.’
Ook Idesbald Goddeeris, professor koloniale geschiedenis aan de KU Leuven, vindt de beslissing overdreven. ‘Het is waar dat de kolonisatiegolf door Europese landen beladen is, maar dat betekent nog niet dat de titel van een spel dat ook is en dat je die term niet meer mag gebruiken. Kolonisatie is een neutrale term die in verschillende contexten kan worden gebruikt. De beslissing van het bedrijf doet waarschijnlijk meer kwaad dan goed, omdat het daarmee het échte debat banaliseert en diegenen die hierin het bewijs zien dat alles weg moet – zelfs Godfried van Bouillon – in hun gelijk bevestigt.’
Dat echte debat gaat voor Goddeeris over ‘de koloniale beeldvorming in de openbare ruimte, en over hoe ganse bevolkingsgroepen zich door een bepaalde beeldvorming benadeeld voelen, zoals Zwarte Piet of de standbeelden van Leopold II. Waarom voeren we dat debat niet?’
Lumumba
‘Ik kan niet oordelen wat de echte motieven van dit bedrijf zijn geweest om de naam van het spel te veranderen,’ zegt Nozizwe Dube, studente rechten en voormalig voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad. ‘Maar de heftige reacties op de beslissing passen wel binnen onze traditie om het debat over het koloniale verleden uit de weg te gaan en het zelfs als onbelangrijk af te doen. Het is makkelijk om af te geven op iets banaals zoals een spelletje, het is moeilijker om het debat ten gronde aan te gaan over hoe koloniale denkbeelden nog in onze samenleving leven.’
‘Zo voelen veel mensen wel aan dat het niet langer juist is om een massamoordenaar zoals Leopold II met standbeelden in de publieke ruimte te eren, zonder duiding over wat hij heeft gedaan. Maar niemand doet er iets aan omdat het ingrijpende maatregelen en een grondig poli tiek debat vraagt. Ik zou de politici die vandaag schande spreken over een spelletje ook graag hierover luid schande horen spreken.’
Volgens Dube is het hoog tijd om de geesten te dekoloniseren. ‘Waarom is in de lessen geschiedenis geen aandacht voor Patrice Lumumba (de Congolese onafhankelijkheidsleider en eerste democratisch verkozen premier van Congo die werd vermoord, red.) en andere onafhankelijkheidsstrijders? De geschiedenis wordt nog altijd door een westerse bril bekeken. Daardoor zetten we oude denkbeelden voort.’
Koloniale denkbeelden
‘Volgens onderzoek van de Koning Boudewijnstichting hebben zes op de tien Belgen met Afrikaanse roots een diploma hoger onderwijs, meer dan het Belgische gemiddelde. Toch zijn ze vier keer zo vaak werkloos als de gemiddelde witte Belg. Die structurele discriminatie bestaat door de heersende koloniale denkbeelden over deze gemeenschap. Zolang we niet met ons koloniale verleden in het reine komen en erkennen dat er een koloniale beeldvorming bestaat, zullen we de maatschappelijke problemen van vandaag, zoals racisme en discriminatie, niet oplossen.’
Voor Goddeeris hoeven niet alle standbeelden ter ere van Leopold II uit het straatbeeld te verdwijnen. ‘In het beeldenpark Middelheim heb je een hoekje met koloniale en andere standbeelden. Dat zou kunnen uitgroeien tot een park, zoals in Moskou of Boedapest’, zegt hij.
‘Veel gemeenten weten niet wat met standbeelden van koloniale figuren te doen. In een museum zou je ze samen kunnen zetten en zo kunnen zien hoe groot de koloniale propaganda is. Het vernieuwde Koninklijk Museum voor MiddenAfrika in Tervuren (door Leopold II destijds opgericht om zijn ‘beschavingswerk’ in Congo uit te dragen, red.) zal hier zeker aandacht voor hebben, al zullen er altijd mensen zijn die vinden dat het bijsturen niet ver genoeg gaat.’
Over de ‘dekolonisatie’ van het Afrikamuseum zei directeur Guido Gryseels onlangs in een museumtijdschrift dat die ‘inderdaad wil zeggen dat we op een heel andere manier naar het Afrika van vandaag zullen kijken’, ‘en dat veel meer de Afrikaanse stem zal doorklinken’.
Gryseels: ‘We proberen absoluut een evenwichtig verhaal te brengen, maar we kunnen niet verwachten dat we mensen rond het verleden zullen verenigen. Dat is onmogelijk, precies omdat het verleden zo problematisch is. Wat we wel kunnen, is feiten en herinneringen naast elkaar plaatsen om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen waardoor iedereen de kans krijgt om zijn persoonlijke mening te vormen. Op die manier kan een gesprek over dat verleden mogelijk gemaakt worden.’
Debat in de klas
Volgens Bambi Ceuppens, doctor in de antropologie en wetenschappelijk commissaris voor het Afrikamuseum, zou het verkeerd zijn alle verantwoordelijkheid in de schoenen van het museum te schuiven. ‘Laat de samenleving het debat ten gronde voeren. Niet alle initiatief hoeft van het museum uit te gaan, maar uiteraard speelt het zijn rol. Het is nu eenmaal het meest zichtbare symbool van onze koloniale geschiedenis. We hebben al met mensen uit het onderwijs rond de tafel gezeten. Ik stel vast dat veel leerkrachten het debat over de kolonisatie in de klas wel willen aangaan, maar niet durven omdat ze niet de tools hebben. Door herinneringseducatie en workshops voor
‘Ik vergelijk dit debat een beetje met MeToo. Iedereen wist van het misbruik, maar het heeft ook lang geduurd voor erover werd gepraat’
BAMBI CEUPPENS Doctor in de antropologie
‘De beslissing van het bedrijf doet waarschijnlijk meer kwaad dan goed, omdat het daarmee het échte debat banaliseert’
IDESBALD GODDEERIS Professor KU Leuven
leerkrachten proberen we hen die tools aan te reiken.’
Ceuppens: ‘Ik ken De Kolonisten van Catan niet, maar bij dat spel gaat het er toch om nieuw gebied in te palmen? Zoals België met Congo heeft gedaan? Dan lijkt het me een beetje gek om elke link met de kolonisatie plots te ontkennen, toch? Het is een feit dat men al te lang de loftrompet heeft gestoken over de koloniale periode, alsof die alleen goede werken en beschaving heeft gebracht. Het is ook een feit dat de meerderheid niet echt baat heeft bij het voeren van dit debat. Daarom gaat het altijd gepaard met wrijvingen. Intussen is er gelukkig meer aandacht voor de stem van andere mensen, van zij die eronder hebben geleden of van hun afstammelingen. Ik vergelijk dit debat een beetje met MeToo. Iedereen wist van het misbruik, maar het heeft ook lang geduurd voor erover werd gepraat.’
Nederland staat verder
‘Wij hebben nog altijd de reflex om kritiek op ons koloniaal verleden te vermijden’, zegt ook Goddeeris (KUL). ‘Ik heb het gevoel dat een land als Nederland verder staat.’ Dat heeft volgens hem te maken met de macht van het getal en de postkoloniale migratie. ‘Een op de drie Surinamers is na de dekolonisatie naar Nederland verhuisd. België heeft veel langer de deur voor migratie uit de exkolonie dichtgehouden. In 1990 woonden nog maar 20.000 Congolezen in België. Slachtoffers of hun nabestaanden krijgen nu pas een stem, of eisen nu pas hun ruimte in het debat op. Vijf jaar geleden hoorde je die stemmen nog niet. In Nederland hoor je die wel. Daardoor staan ze daar al verder in het erkennen van de gelaagdheid van het koloniaal verleden.’
Volgens Goddeeris is het niet zo moeilijk om het debat te ontmijnen. ‘Je zou dat kunnen doen door een Lumumbaplein aan te leggen, door een plek te creëren waar slachtoffers elk jaar kunnen samenkomen en zich ook officieel erkend kunnen voelen’, zegt hij. ‘Maar België reageert daarop nog altijd verkrampt. We zullen het debat niet kunnen blijven ontlopen.’