Hoe pa naar de Russische Revolutie leidde
Via het levensverhaal van zijn Russischjoodse grootouders bekijkt historicus Mark Mazower de grote omwentelingen van de twintigste eeuw.
Het verging de Britse historicus Mark Mazower (60) zoals zoveel mensen: pas na de dood van zijn vader Bill in 2009 besefte hij hoe weinig hij over hem wist. Op het eerste gezicht leek er ook weinig te ontdekken: ‘pa’ – zoals Bill het hele boek door genoemd wordt – bracht nagenoeg zijn hele leven door in de Londense buitenwijk Highgate. Een weinig ambitieuze man, die zijn geluk haalde uit het familieleven en het schuurtje in de tuin waar hij urenlang kon knutselen.
Toch vroegen een aantal zaken om opheldering. Over het leven van pa’s ouders, de Russischjoodse immigranten Max en Frouma, was weinig bekend. Max was de vijftig voorbij toen Bill in 1925 geboren werd en hield tot aan zijn dood in 1952 de lippen stijf op elkaar over alles wat voorafgegaan was.
Mark Mazower wilde de gaten in het familiegeheugen opvullen. Daarvoor kon hij terugvallen op zijn jarenlange ervaring als historicus, verbonden aan Columbia University in New York. Begonnen als Balkanexpert, heeft hij zich in de loop van zijn carrière toegelegd op de grote ontwikkelingen van de twintigste eeuw. In Duister continent onderzocht hij de moeizame weg naar democratie in Europa, in Hitlers wereldrijk bestudeerde hij het nazisme en in Wereldheerschappij beschreef hij de ontstaansgeschiedenis van de Verenigde Naties.
Ook Wat je niet vertelde kwam tot stand door gedreven historisch onderzoek. Mazower dook in de uitgebreide briefwisseling van zijn grootmoeder Frouma met familie in Moskou en Parijs. In archieven over de hele wereld doorspitte hij geboorteakten, Londense dagbladen en Litouwse telefoonboeken. Zelfs in de geschriften van filosoof Walter Benjamin, dichter T.S. Eliot en beroepsanarchiste Emma Goldman vond hij sporen van familieleden.
Siberië
Het familieonderzoek werd gaandeweg een onderzoek naar de kiemen van de Russische Revolutie. Mazower ontdekte dat zijn grootvader Max in Vilnius een spilfiguur was in de Algemene Joodse Arbeidersbond. De ‘Bund’ verenigde het Jiddisj sprekende proletariaat en ontketende fabrieksbezettingen. In 1905 was het de belangrijkste socialistische beweging in Rusland, met drie keer meer leden dan de partij van Lenin. Nog voor de Russische Revolutie uitbrak, kreeg de tsaristische repressie zowel de Bund als Max op de knieën. Na twee gevangenisstraffen in Siberië ging het revolutionaire vuur definitief bij hem liggen. Hij begon een nieuw leven in Londen als handelsreiziger.
Tijdens zijn vlucht verwekte Max in Parijs een zoon bij de Russische revolutionaire Sofia Krylenko. Zo komt Mazower even in België terecht, want Krylenko vestigde zich met haar zoon André in Luik. Voor de Eerste Wereldoorlog was dat een toevluchtsoord voor mensjewieken, of gematigde Russische sociaaldemocraten, deels omdat er zo vlot wapens verhandeld werden. Krylenko zouden we vandaag bestempelen als een extremiste. Haar politieke idealen kregen voorrang, André belandde uiteindelijk bij zijn vader. Uit frustratie ontpopte de zoon van twee linkse revolutionairen zich tot een katholieke fundamentalist die antisemitische pamfletten schreef.
Verengelst
Op dat punt verlegt Mazower zijn focus naar de Russische diaspora die na de revolutie op gang kwam. Zowel Max als zijn kersverse vrouw Frouma verkoos een stabiel leven in een onbekende wereld boven de chaos en dreiging van de nieuwe Sovjetstaat. Een verlangen dat ze aan hun zoon doorgaven. De familie verengelste compleet in de loop van één generatie. Voor Bill was cricket even vanzelfsprekend als borsjtsj. Zijn parcours werd bepaald door het internaat, Oxford en de Tweede Wereldoorlog.
Wat onderscheidt Mazower van de vele enthousiaste amateurgenealogen die hun stamboom reconstrueren? Omdat hier een ervaren historicus aan het woord is, blijft het boek niet hangen in anekdotiek. Dat is louter een vertrekpunt om te praten over de opkomst van de planeconomie, de veranderende positie van de vrouw of het leven in het naoorlogse Duitsland … om maar een paar van de uiteenlopende onderwerpen te noemen. Het blijft behapbaar omdat Mazower met zoveel enthousiasme vertelt en zich niet verliest in onnodige details. Sporadisch klinkt er wat gedweep door in zijn relaas.
Fans van diepgaande historische werken blijven bij dat persoonlijke verhaal mogelijk op hun honger zitten, terwijl liefhebbers van familiekronieken zich kunnen laten afschrikken door de gedegen wetenschappelijke aanpak. Niettemin bewijst Mazower dat de grote omwentelingen in de geschiedenis zich uitstekend laten vertellen via het levensverhaal van doodgewone mensen.
Het familieonderzoek werd gaandeweg een onderzoek naar de kiemen van de Russische Revolutie