Rebellie, met meer dan een vleugje waanzin

Regisseur Miloš Forman maakte twee filmklassiekers over verzet en waanzin, ‘One flew over the cuckoo’s nest’ en ‘Amadeus’. Hij overleed vrijdag op 86jarige leeftijd.

Als rebellie niet in Miloš Formans DNA zat, dan wel in zijn afkomst. Hij was pas acht toen zijn ouders in zijn geboorteland TsjechoSlovakije door de Gestapo werden gearresteerd voor verzetswerk. Ze kwamen om in de kampen. In de kostschool voor oorlogswezen vond de jongen een levenslange vriend in Vaclav Havel, de schrijver die na de val van het IJzeren Gordijn president van zijn land zou worden. Aan de filmschool kreeg hij les van die andere beroemde auteur, Milan Kundera.

Hollywood zou een tweede thuis worden voor Forman, maar zijn eerste internationale stappen zette hij in Brussel. Op Expo 58 kreeg zijn Laterna magika ruime belangstelling, een experimentele mix van theater en film, waarbij de actrices zo uit het scherm stapten.

Met twee van zijn TsjechoSlovaakse films versierde hij Oscarnominaties: De liefde van een blondje en Het brandt, mijn liefje. Het werden hoogtepunten van de TsjechoSlovaakse New Wave, ook wel een mirakel genoemd. De tweede film, over een brandweerkorps, was een zo ontvlambare satire dat hij in Formans eigen land verboden werd.

Toen in 1968 de Russische tanks in Praag binnenreden, besloot Forman naar de VS te trekken. Hollywoodstudio Paramount bood hem een kans met Taking off. De film flopte: de regisseur zei dat hij de studio nog 500 dollar moest.

Desondanks vroeg Michael Douglas hem om Ken Keseys boek One flew over the cuckoo’s nest te verfilmen. Pas toen kwam Forman erachter dat vader Kirk Douglas hem jaren eerder al eens een scenario had gestuurd op basis van dat boek. Had de TsjechoSlovaakse geheime dienst het document geconfisqueerd?

Kirk was intussen te oud voor de rol en stond zijn plek af aan de man van het moment, Jack Nicholson. Het werd een kassucces en de eerste film sinds 1934 die de vijf belangrijkste Oscars in de wacht sleepte. One flew over the cuckoo’s nest (1975) is intussen een klassieker, een waarvan de rebelse toon nog altijd aanstekelijk klinkt.

Verzet en waanzin gingen ook hand in hand in Amadeus (1984), waarin de oude Salieri vanuit de psychiatrie vertelt over zijn wedijver met Mozart. De opnames in Praag boden Forman een zeldzame kans om terug te keren naar zijn thuisland. Het werd een verbluffende film, die acht Oscars won, waaronder een tweede voor Forman als beste regisseur. Hij rekent in de film af met de eis van de machthebber om middelmatigheid – ‘too many notes’, klinkt het. Genialiteit en creativiteit zijn gevaarlijk voor autoritaire leiders.

In zijn strijd voor vrijheid vond Forman nog een merkwaardige medestander in een pornouitgever, zoals te zien in The People vs. Larry Flynt (1996). Miloš Forman in 2000 in Berlijn.

Genialiteit en creativiteit zijn gevaarlijk voor autoritaire leiders