Ali Rizvi, de moslim die atheïst werd
De PakistaansCanadese islamdenker Ali Rizvi is optimistisch over de toekomst van de godsdienst die hij vaarwel heeft gezegd. ‘De secularisatie neemt hand over hand toe. De radicalisering is niet meer dan een tijdelijke terugslag’.
Geboren uit liberale sjii tische Pakistaanse ouders, opgegroeid in het streng soennitische SaudiArabië, en als twintiger geëmigreerd naar Canada. De levensloop van Ali Rizvi (42) zou symbool kunnen staan voor de zoektocht naar de ware aard van de islam. Van traditioneel gelovige werd hij agnost en uiteindelijk atheïst. Zijn inzichten over religie worden als een waardevolle bijdrage aan het islamdebat gezien. In zijn boek De atheïstische moslim doet Rizvi verslag van zijn persoonlijke ervaringen en analyseert hij hoe de islam zou kunnen veranderen. Opmerkelijk genoeg is hij positief over de evolutie in de moslimgemeenschap, die vol gens hem langzaam maar zeker op weg is naar een meer liberale en moderne geloofs invulling.
Hoe moeilijk is het om een atheïstische mos lim te zijn?
‘Het unieke van de islam is dat afvalligheid een taboe is. In dertien landen van de wereld staat de doodstraf op atheïsme, en dat zijn allemaal landen met een moslimmeerderheid. Zelfs in landen die officieel seculier zijn, zoals Bangladesh, worden bloggers op straat aangevallen omdat ze kritisch zijn over de islam. Een van mijn vrienden, de blogger Avijit Roy, is in Dhaka op straat met hakmessen vermoord. In andere landen zitten mensen lange gevangenisstraffen uit omdat ze afvallig zijn, zoals Raif Badawi in SaudiArabië. Hier in WestEuropa riskeren jongeren problemen met hun familie als ze niet langer religieus wil len zijn. Soms worden ze zelfs onterfd.’
Wat zijn uw persoonlijke ervaringen?
‘Ik ben bevoorrecht, omdat mijn ouders liberale moslims zijn, die in het Westen ge studeerd hebben. Zij hebben mij altijd aan gemoedigd om zaken in vraag te stellen. Maar er zijn wel vrienden en familieleden die mij niet langer willen zien. Ook kan ik niet langer naar Pakistan reizen omdat het te onveilig is. Een vriend van mijn vrouw is er neergeschoten omdat hij over secularis me sprak. Ik heb ook al talloze doodsbedreigingen gekregen. Mijn vrouw wordt bedreigd met verkrachting en moord, en wat ze mijn kind willen aandoen durf ik niet eens uit te spreken.’
Waarom heeft de islam het moeilijker met afvalligen dan het christendom of het jodendom?
‘Er zijn verschillende redenen. Een ervan is timing. Het christendom heeft ook een verleden waarin ketters op de brandstapel werden gezet. Maar die religie heeft een proces doorgemaakt dat tot gevolg heeft gehad dat secularisatie aanvaard wordt. De islam heeft zo’n proces niet doorgemaakt.’
‘Een andere reden is de doctrine dat de Koran het woord van God is, en dat de voorschriften die daarin staan niet in vraag kunnen worden gesteld. Technologie speelt ook een rol. De drukpers was heel belangrijk in de ontwikkeling van het christendom. Toen de Bijbel voor iedereen toegankelijk werd, konden verschillende mensen er verschillende dingen in lezen. Zo krijg je een discussie. Het fascinerende is dat het internet nu voor de islam de rol kan spelen die de boekdrukkunst voor het christendom speelde. Het wordt onmogelijk om ideeën tegen te houden.’
Vaak wordt het internet juist gezien als een technologie die de radicale interpretatie van de islam aanwakkert. Jongeren kunnen zo in contact komen met haatpredikers en radicale interpretaties van de Koran.
‘Beide processen vinden tegelijk plaats. Dat was in het christendom ook zo. De verlichting ging gepaard met een bloedige strijd en een golf van antisemitisme. Via een nieuw medium kan je zowel goede als slechte ideeën verspreiden. Maar het is een feit dat de toegang tot de Koran nu veel transparanter is dan toen ik jong was. Bij ons thuis lag de Koran op de hoogste plank in de boekenkast, omwikkeld met een doek. Niemand wist eigenlijk precies wat erin stond, ook al omdat de teksten in het Arabisch waren. Je moest uren besteden aan het vinden van vertaalde teksten, en dan ontstond er een discussie over de juist
‘Het fascinerende is dat het internet nu voor de islam de rol kan spelen die de boekdrukkunst voor het christendom speelde. Het wordt onmogelijk om ideeën tegen te houden’
heid van de vertaling. Nu hebben jongeren met een muisklik toegang tot alle teksten in alle talen, vaak nog met de etymologie erbij.’
Denkt u dat het internet tot de verlichting van de islam zal leiden?
‘Dat is al bezig. Minder dan dertig jaar geleden werden De duivelsverzen van Salman Rushdie verketterd, en moest hij onderduiken. Nu kan ik mijn boek publiceren, bestaat er in zowel de Verenigde Staten als in GrootBrittannië een raad voor exmoslims, en zijn er openbare conferenties over afvalligheid. Er is zelfs een podcast met de ironische naam Secular Jihadists. Steeds meer mensen beginnen ervan overtuigd te raken dat de Koran niet het woord van God is, maar een goddelijk geïnspireerde tekst. Dat is een groot verschil, want in het tweede geval kan je selecteren.’
‘Er zijn duizenden secularisten en agnostici in de moslimwereld. Ik weet dat er iets aan het gebeuren is. De Arabische versie van God als misvatting, het boek van Ri
chard Dawkins, is miljoenen keren gedownload in moslimlanden. In Egypte en Koeweit waarschuwen de moellahs op televisie voor het oprukken van de secularisatie. Het proces zit nog in zijn beginfase, maar als je ziet waar we vandaan komen, is er toch al heel wat aan het gebeuren.’
In het Westen hebben we de indruk dat niet de secularisatie, maar de radicalisering aan het oprukken is.
‘Dat is een tegenstelling die te maken heeft met het samenspel tussen ideologie en identiteit. De islam is een ideologie, maar veel moslims, vooral in landen waar ze in de minderheid zijn, zien de islam ook als een deel van hun identiteit. Het is belangrijk om dat onderscheid te maken.’
‘Neem de hijab. In de Verenigde Staten wordt gestreden voor het recht om dat kledingstuk te dragen, in Iran wordt er gestreden voor het recht om het niet te hoeven dragen. Dat is verklaarbaar, omdat in de VS de hijab een middel is waarmee moslims hun identiteit kunnen uitdrukken. En dat wordt versterkt doordat mensen als Trump ermee dreigen moskeeën te sluiten en de migratie aan banden te leggen. De moslims worden in het defensief geduwd en gaan de symbolen van hun identiteit be nadrukken. Daarom is de retoriek van extreemrechts zo schadelijk. Neem Geert Wil ders. Veel van de kritiek die hij heeft op de islam is terecht. Maar wat hij naar voren schuift als oplossing, is fout. Als een meisje met de hijab haar identiteit wil uitdrukken, moeten we een manier vinden om daarmee om te gaan.’
Is hoofddoeken verbieden op school niet de juiste aanpak?
‘Je moet een onderscheid maken tussen ideeën en religie. Mensen hebben autonome rechten, een religie niet. Er is een verschil tussen kritiek leveren op de islam en moslims demoniseren. Zowel links als rechts heeft het daar moeilijk mee. Links is bang dat kritiek op de islam overkomt als islamofobie. En de voorstellen van rechts, zoals een verbod op minaretten of een mi gratiebeperking, zijn contraproductief. Geen van beide kampen maakt het onderscheid. Ik heb veel kritiek op de islam, maar die kritiek wordt positief onthaald door moslims. Dat is omdat ik een connectie met hen kan leggen op basis van mijn identiteit. Ik weet wat het is om naar Mekka te gaan en om deel te nemen aan de ramadan. Daardoor kan ik over ideeën praten zonder personen op hun identiteit aan te vallen. Dat is een heel productieve benadering. En om concreet op uw vraag te antwoorden: ik denk dat het in het algemeen niet goed is om mensen voor te schrijven welke kleding ze wel en niet moeten dragen. In Canada weigerde een vrouw haar nikab af te doen toen ze de eed als Canadees staatsburger moest afleggen. Ze is nu een heldin van de vrije meningsuiting.’
In uw boek verwerpt u de veel gehoorde stelling dat leden van de Islamitische Staat niet de ware islam aanhangen. Leg eens uit.
‘Abu Bakr alBaghdadi, de leider van IS, heeft een graad in islamstudies. Hij heeft geen professoren nodig die uitleggen hoe je de Koran precies moet begrijpen’
‘Veel moslims, bijvoorbeeld mijn ouders, hebben het idee dat IS niet de juiste islam kan uitdragen omdat ze geleerd hebben dat moslims fatsoenlijke en vredelievende mensen zijn. Maar de leden van IS beroepen zich op teksten uit de Koran. Zij kunnen met evenveel recht zeggen dat hun critici niet de ware islam aanhangen.’
‘Ik was laatst te gast in een talkshow op televisie, en het ging over het boek van Ayaan Hirsi Ali. Er was ook een islamoloog aanwezig, die haar adviseerde om zijn lessen te volgen om erachter te komen wat de ware islam is. Maar zij is het slachtoffer van genitale verminking, ze werd op jonge leeftijd uitgehuwelijkt. Hoe kan je dan volhouden dat ze geen recht van spreken heeft over de ware aard van de islam? Abu Bakr alBaghdadi, de leider van IS, heeft een graad in islamstudies. Hij heeft geen professoren nodig die uitleggen hoe je de Koran precies moet begrijpen.’
Radicalisering is niets anders dan een versterkt geloof, zegt u in het boek.
‘Voor een religie die gebaseerd is op het woord van God is gematigdheid een vreemd idee. Je aanvaardt de religie, of je verwerpt hem. Je kan niet selectief zijn. En als je vromer en religieuzer wordt, dan volg je de voorschriften nauwkeuriger op. Ken je het jaïnisme? Dat is een vredelievende Indiase godsdienst. Extreme jaïns zijn ultra vredelievend, ze weigeren zelfs insecten kwaad te doen. Ze overdrijven hun pacifisme. Maar als de extreme uitoefening van een religie juist tot kwaadaardige uitwassen leidt, dan moet er iets fout zitten met de grondbeginselen van die godsdienst. De islam is niet gekaapt door extremisten, maar ontsmet door gematigden.’
Hoe ziet u de toekomst van de islam?
‘De zaadjes van de verlichting zijn geplant. Het geweld van de jihadi’s is niet meer dan een tijdelijke terugslag, een reactie op de toegenomen secularisatie. In tijden van verandering zie je altijd zulke terugvalperiodes. Ik ben voorzichtig optimistisch.’
Wat kunnen nietmoslims doen om het proces te ondersteunen?
‘De dissidenten en de activisten steunen, in plaats van de gematigden. Wij zijn degenen die kunnen profiteren van het verlichtingsdenken dat de wereld heeft verlost van de middeleeuwen. De scheiding van Kerk en Staat, gelijkheid van man en vrouw, aanvaarding van holebi’s, dat is daar allemaal op terug te voeren. Probeer die bewegingen te identificeren binnen de moslimwereld, de mensen die geloven in gelijke rechten, en beschuldig hen niet van islamofobie, zoals Ayaan Hirsi Ali is overkomen.’
Ali Rizvi
De atheïstische moslim. Een weg van geloof naar rede.
Vertaald door Roelof Posthuma, Nieuw Amsterdam, 285 blz., 19,99 € (eboek 11,99 €). Oorspronkelijke titel: ‘The atheist muslim’.