Liefde, Griekse en andere
Klassiek Een stukgelezen poëziebundel en een primeur in het Nederlands, beide uit de eerste eeuw v.Chr. Piet Schrijvers vertaalde Vergilius’ Bucolica, Paul Claes alle Griekse epigrammen van Meleagros.
Een slordige tweeduizend jaar lang heeft zo ongeveer iedereen die later hogere studies heeft gevolgd, hem als puber gelezen, de aandoenlijke eerste herderszang van Vergilius die begint met ‘Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi’. Het gedicht gaat voort als een gesprek tussen twee herders van wie er een net onteigend is. Het is namelijk burgeroorlog in Rome. De hele Bucolica, die van omstreeks 40 v.Chr. dateert, telt tien van die zangen waarin de dichtende en zingende herders eigenlijk vermomde erudiete, virtuoze stadsdichters zijn. Allemaal kleine Vergiliusjes.
Dit is een elitair genre met een intens intertekstueel gehalte. Behalve de eerste zogenaamde ecloge is vooral de vierde bekend, met de aankondiging van de geboorte van een kind en een nieuwe Gouden Eeuw. Gefundenes Fressen voor aanhangers van een geloof met schlagers als ‘De herdertjes lagen bij nachte’. In realiteit heeft Vergilius het over het zoontje van een bevriende consul.
Herderszangen zijn inmiddels na een rijk nachleben sinds een tweetal eeuwen ‘verzonken erfgoed’: het genre is uitgestorven, al heeft een motief als de locus amoe
nus, de ideale wereld waarin ook sommige van deze gedichten gesitueerd zijn, het eeuwige leven. Dat die ideale wereld in Arcadië op de Peloponnesos zou liggen, komt niet van Vergilius. Zijn gedichten spelen zich veelal af bij zijn NoordItalische geboortestad Mantua.
Piet Schrijvers voltooide met deze tweetalige editie – lof zij Historische Uitgeverij – zijn vertaling van Vergilius’ oeuvre dat, behalve over schapen, over runderen (Geor
gica) en paarden (Aeneïs) gaat. Van pseudoherders over het landbouwbedrijf naar de Romeinse geschiedenis en toppolitiek.
Veelvertaler Schrijvers schaart zich met deze prestatie in het rijtje Vondel, Dirk Doncker en Anton van Wilderode, en koos als enige van dit kwartet voor de dactylische hexameter, die hij ook al in theoretische teksten heeft verdedigd. Het blijft een fremdkörper in het Nederlands.
Virtuoos
Exprof Piet Schrijvers laat zijn vertalingen doorgaans vergezeld gaan van uitgebreide essays. Dat is hier niet anders, met twee stukken over de invloed van de Bucolica in
de Nederlandse literatuur, met inbegrip van de Neolatijnse tak. Het is jammer dat Schrijvers zijn jaloers makende eruditie niet heeft ingezet om ook de complexe herderszangen zelf van wat meer commentaar te voorzien. Het blijft in wezen lastige poëzie, die Bucolica, waarin je voortdurend dingen tussen je vingers voelt glippen. Wat blijft er over van virtuoze poëzie als je het virtuoze mist?
Nog zo’n antiek werk dat veel latere dichters heeft geïnspireerd is een epigrammenverzameling van een slordige vierduizend stuks: de Griekse anthologie, waarvan ook gebloemleesde versies bestaan. Twee Vlaamse classici en topvertalers, Patrick Lateur en Paul Claes, houden er zich al jaren mee bezig. Claes verzamelde nu uit die massa de zowat 130 gedichten van Meleagros van Gadara, het huidige Umm Qais in Jordanië. Een collector’s item en een primeur in het Nederlands. Het is merkwaardig dat het zo lang heeft geduurd, aldus Claes, die Meleagros als liefdesdichter even onweerstaanbaar noemt als zijn iets jongere en Romeinse collega Catullus. Hun lyrische poëzie beantwoordt nochtans het meest aan wat wij daar sinds de romantiek onder verstaan, met een subjectief, individueel ik als centrale figuur. Het gaat bij Meleagros bovendien ook nog eens in 80 procent van de verzen over liefde, ‘Griekse’ en andere. We tellen minstens twee hartsvriendinnen en een dozijn jonge vrienden. Geen wonder dat Griekse epigrammen, waaronder die van Meleagros, vaak het voorwerp waren van selectieve keuzes en het slachtoffer van censuur.
Net als Vergilius is Meleagros een poet’s poet met een hoog allusief gehalte. Maar tegelijk is hij dus ‘modern’. Dat blijkt uit de metaforen en de topoi die hij (en zijn collega’s) gebruiken als het over de liefde gaat en die Claes in zijn inleiding de revue laat passeren. Ook die archetypen lijken het eeuwige leven te hebben, onder meer in hedendaagse schlagers en popsongs: verliefdheid is een verzengend vuur, een stormachtige zee en schipbreuk, bitterzoet, slavernij, een jachtpartij, een bliksemschicht, een worp met dobbelstenen ... Zonder de geliefde is de wereld niets en in haar of zijn armen is het altijd weer te vroeg dag. Kussen, dat is mekaars ziel stelen. En ach, wat zou ik graag de beker zijn waar jij je lippen aan zet. Je vindt het allemaal al bij deze sensuele, zinnelijke en sterk zintuiglijke Meleagros, een ‘encyclopedist van de sentimenten’ bij wie niets is wat het lijkt: de literatuur en het leven zijn bij alle antieke lyrici twee aparte grootheden.
Onserieus
De erudiete vertaler Claes licht de beeldspraak, de allusies en de clichés kort toe in zijn aantekeningen. Die zijn in zijn vertalingen vaak een even groot feest als de spetterende en spitse vertaalde teksten zelf. Claes – die de antieke metra wél omzet in moderne, soms rijmende alexandrijnen – is op z’n best op de vierkante centimeter die deze korte, ‘onserieuze’ epigrammen met hun groot gevoel voor parodie en ironie meestal zijn.
De wereldstad Rome, ergens in de laatste decennia voor Christus. Op een exquis literair avondje voor enkele happy few treedt Maecenas op, Augustus’ minister van Cultuur en Binnenlandse Zaken. Als zingende herder. Het gaat van: ‘Tityre, tu patulae’... Een paar straten verder vindt een Grieks symposium plaats voor de ‘jeunesse dorée’. Daar worden liefdesepigrammen van Meleagros te berde gebracht.
Het zou zomaar gekund hebben.