Fransen herkennen held zodra ze er een zien, Belgen niet zo
Zou Mamoudou Gassama ook zo snel tot Belg gemaakt zijn als hij in Brussel een kind had gered van een balkon? Allicht niet. Dit land kent zijn helden niet. Een gedenkplaat is al meer dan genoeg.
Gewapend met een pistool, een rode lamp en elk een kniptang fietsen drie jonge twintigers op 19 april 1943 ’s avonds van het Brusselse Meiserplein naar het dorp Boortmeerbeek, tussen Mechelen en Leuven. Daar zetten ze de lamp op de spoorweg, net voorbij een bocht, om de eerstvolgende trein te doen stoppen. Die trein is een gevangenentransport naar de Duitse vernietigingskampen. De trein stopt. Er wordt geschoten en er worden wagons opengebroken. Het transport rijdt uiteindelijk weer verder, maar met twee van de saboteurs aan boord. Meer dan tweehonderd joodse gevangenen kunnen ontsnappen, sommigen door uit de rijdende trein te springen. 23 komen om.
Gedenkplaat
De drie jonge saboteurs kunnen aanvankelijk ontsnappen, maar ze worden later gevat. De eerste wordt door de Duitsers gefusilleerd, de twee anderen komen in Duitse kampen terecht, maar overleven de oorlog. Hun daad is uniek. Nergens an ders in Europa is een verzetsgroep erin geslaagd een transport naar de vernietigingskampen te saboteren.
De drie twintigers heetten Youra Livchitz, Robert Maistriau en Jean Franklemon. Weinig Belgen kennen hun namen. Sinds 1993 hangt er een gedenkplaat aan het station van Boortmeerbeek, sinds 2005 staat er een monument. Een snelle raadpleging van Google Maps leert dat er in Bergen een ‘ruelle Maistriau’ ligt. Livchitz of Franklemon lijkt de app niet te kennen. Vergelijk dat met de Franse verzetsheld Jean Moulin, die niet alleen in het Panthéon in Parijs werd begraven, maar naar wie tal van scholen en straten in heel Frankrijk genoemd zijn (en een universiteit in Lyon). Kunnen Belgen geen helden vereren zoals de Fransen dat doen?
De Franse president, Emmanuel Macron, bewees eerder deze week alvast dat Fransen een held herkennen wanneer ze er een zien. De held in kwestie is Mamoudou Gassama, een 22jarige man uit Mali, die afgelopen zaterdag in Parijs na een levensgevaarlijke klauterpartij een kind heeft gered dat van een balustrade op een vierde verdieping dreigde te vallen. Omdat Gassama daarbij gefilmd werd, werd hij in geen tijd een hot topic op het internet. Maandagochtend was Gassama al te gast op het presidentiële paleis, waar hem de Franse nationaliteit en een baan bij de brandweer werden aangeboden (DS 29 mei).
Op zoek naar helden
Macron plaatst zich daarmee in een presidentiële traditie. Toen Nicolas Sarkozy in 2007 net president van Frankrijk was, wilde hij een brief van de communistische oorlogsmartelaar Guy Môquet laten voorlezen in alle scholen. ‘Slim gedaan van Macron’, vindt Bart Van Loo, auteur van verschillende boeken over Frankrijk, waaronder een kritisch portret van de ultieme Franse held, Napoleon Bonaparte. Frankrijk heeft volgens Van Loo een sterke traditie van heldenverering, die heel bewust in stand gehouden wordt en waar Napoleon een belangrijke bijdrage aan heeft geleverd.
Frankrijk heeft sinds de Franse Revolutie geen koningshuis meer en gaat al sinds die tijd actief op zoek naar burgerlijke helden. Het Parijse
Panthéon is eigenlijk een kerk die gebouwd werd in opdracht van Lodewijk XV, maar sinds de Revolutie wordt ze gebruikt als mausoleum voor de helden van de Franse republiek, onder wie Jean Moulin. Heldencultus is in Frankrijk institutioneel en tastbaar op een manier die we in België niet kennen.
Interessant is volgens Van Loo ook dat de erkenning voor Gassama past in een traditie van inclusie. De held is niet in Frankrijk geboren, maar wordt Fransman door zijn heldendaad. Het valt op dat zelfs het Front National, dat een sterke xenofobe traditie heeft, zich haastte om de heldendaad van Gassama te loven.
Van Loo ziet een parallel met de ‘tirailleurs Sénégalais’, helden van beide wereldoorlogen, afkomstig uit kolonies in Afrika. Omdat ze helden zijn, zal geen Fransman het in zijn hoofd halen om hen als nietFrans te bestempelen. Van Loo vraagt zich af of hetzelfde in België ook had kunnen gebeuren met Congolese helden.
Benjamin Van Tourhout is doctor in de kunsten. Helden waren het onderwerp van zijn doctoraat. Hij vraagt zich af of de erkenning die Gassama geniet in België of Vlaanderen even snel en ondubbelzinnig zou komen. ‘We hebben een traditie van volkshelden die de regels niet respecteren, zoals Tijl Uilenspiegel, of helden die om andere redenen niet passen in het klassieke verhaal. Denk aan de oorlogsheld Manneke Pis, die volgens de legende bij een beleg van Brussel de lont van een vijandige springlading uit zou hebben geplast. Een van de weinige onmiskenbare Vlaamse helden is pater Damiaan.’
Een held wordt volgens Van Tourhout altijd gerecupereerd. Het bijzondere aan Gassama is dat zijn heldenstatus al voor de recuperatie ontstond. Vaak worden helden in de markt gezet door degene die ze wil recupereren. De mate waarin dat gebeurt, is niet in elk geval gelijk. De mate waarin heldenverhalen aanslaan, is dat ook niet. Van Tourhout verwijst naar een internationaal onderzoek naar de connotaties die mensen hebben bij het woord ‘held’. In Duitsland was die connotatie negatief, omdat er een historische schaamte bestaat over de helden die tijdens de naziperiode werden geeerd. In Israël, waar helden geassoci eerd worden met mensen die zich tegen de Holocaust hebben verzet, klinkt heldendom juist heel positief.
Eddy Merckx
Wellicht is heldendom in België zo’n ongemakkelijk begrip omdat er niet zoals in Frankrijk één sterke staat is die zijn helden claimt. Je moet al Eddy Merckx zijn om in alle landsdelen gelijkelijk bewonderd te worden. België lijkt het zelfs moeilijker te hebben dan Frankrijk om zich de chansonnier Jacques Brel ondubbelzinnig toe te eigenen.
Maistriau, Livchitz en Franklemon waren Franstalig en kenden elkaar van op school in Ukkel. Ze pleegden hun heldendaad in Vlaanderen. Livchitz was een jood van Bessarabische afkomst. Franklemon was communist. Misschien is er in België na de oorlog te lang getwijfeld bij wie de drie precies thuishoorden om ze nadien te recupereren? Ze kregen overigens hulp van veel anonieme Belgen die de voortvluchtigen van de trein hielpen om onder te duiken en naar wie ook geen straten vernoemd zijn.
De held is niet in Frankrijk geboren, maar wordt Fransman door zijn heldendaad. Het valt op dat zelfs het xenofobe Front National zich haastte om Gassama te loven
Je moet al Eddy Merckx zijn om in alle landsdelen in België gelijkelijk bewonderd te worden. België lijkt het zelfs moeilijker te hebben dan Frankrijk om zich de chansonnier Jacques Brel ondubbelzinnig toe te eigenen