Ons erfgoed moet beschikbaar blijven
Een voorstel om aan de geldstromen van terreurorganisaties te raken, kan erfgoedbibliotheken onbedoeld treffen, vrezen MEL COLLIER en STEVEN VAN IMPE.
De Vlaamse Erfgoedbibliotheek, de netwerkorganisatie van en voor Vlaamse erfgoedbibliotheken, is bezorgd over de ‘Regulation on the import of cultural goods’, een voorstel dat binnenkort wordt besproken in het Europees Parlement. Deze nieuwe richtlijn heeft een nobel doel: de internationale handel in geroofde kunstvoorwerpen aan banden leggen, waarmee sinds de oorlog in Irak ook terreur gefinancierd wordt. Het gaat vaak om kunstvoorwerpen die uit musea of archeologische sites geroofd zijn, en door terroristische organisaties via het internet worden verhandeld. De richtlijn houdt in dat wie cultuurvoorwerpen ouder dan 250 jaar in de Europese Unie wil importeren, zal moeten bewijzen dat ze wettelijk uit het land van herkomst geëxporteerd zijn.
Maar, als het voorstel door het Parlement wordt goedgekeurd, heeft dat ook een grote impact op de internationale handel in oude handschriften en gedrukte boeken. Volgens sommige interpretaties wordt het zelfs onmogelijk om boeken ouder dan 250 jaar legaal de Europese Unie binnen te brengen. Als een van onze erfgoedbibliotheken bijvoorbeeld een Antwerpse druk uit 1650 bij een Amerikaanse antiquaar wil kopen, zal ze met officiële documenten moeten bewijzen dat het boek wettelijk uit de Spaanse Nederlanden geëxporteerd is. Dat is onmogelijk, want het exemplaar kan net zo goed al in 1652 via Sevilla naar ZuidAmerika verscheept zijn. Gevolg: het boek kan niet wettelijk de EU binnengebracht worden.
Zelfs wanneer dergelijke documenten toch bestaan, is de importprocedure erg zwaar en riskant. De douane kan de oude drukken negentig dagen vasthouden, terwijl ze de bewijsstukken onderzoekt. Erfgoedbibliotheken bewaren dergelijke preciosa doorgaans in goed geacclimatiseerde ruimtes. Het is maar de vraag in welke klimaatomstandigheden de douane dat zal doen. Als blijkt dat de goederen niet uit het land van herkomst geëxporteerd zijn volgens de wettelijke regels die in die periode golden (welke douanier kent het exportrecht van de Spaanse Nederlanden?) kan zij de import weigeren.
Ons collectieve geheugen
Maar het zijn niet alleen boekhandelaars die bezorgd zijn over deze nieuwe richtlijn. Vlaanderen speelde een belangrijke rol in de Europese boekgeschiedenis. In de late middeleeuwen werden in steden als Gent en Brugge schitterende verluchte handschriften geproduceerd. Antwerpen groeide in de zestiende eeuw uit tot een Europese hoofdstad voor boekproductie en handel. Ook in drukkerscentra zoals Leuven, Gent en Brugge werden boeken geschreven, gedrukt, verkocht en verzameld. Heel wat van dit historisch en cultureel waardevol erfgoed, waaronder internationale topstukken, wordt van
daag bewaard door bibliotheken in Vlaanderen en Brussel.
Zij zijn hiervoor het best geplaatst. Erfgoedbibliotheken staan al eeuwenlang in voor het beschrijven, kenbaar maken en ter beschikking stellen van documenten die deel uitmaken van ons collectieve geheugen. Want verzamelen alleen volstaat niet: als we ook in de verre toekomst een kritische en zelfbewuste maatschappij mogelijk willen maken, moeten we onderzoekers, onderwijs en cultuurliefhebbers op een democratische wijze toegang kunnen verlenen tot alle bronnen van ons cultuurhistorisch verleden.
Maar de collecties van onze Vlaamse erfgoedbibliotheken zijn nooit compleet, ofwel omdat het boek nooit in het bezit van de bibliotheek in kwestie was, of door verlies of slijtage. De bibliotheek van de KU Leuven, die plundering, twee branden en een splitsing heeft ondergaan, probeert bijvoorbeeld nog steeds haar collecties van werken van oudprofessoren sinds de vijftiende eeuw zo veel mogelijk bijeen te brengen. Onze erfgoedbibliotheken proberen de lacunes in hun collecties op te vullen door schenkingen en binnen de beperkte middelen door aankoop op de openbare markt.
Te rigide wetgeving
De EUrichtlijn die nu voorligt treft de ruim 175 erfgoedbibliotheken die Vlaanderen en Brussel rijk zijn. De vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheek die in 2008 werd opgericht door de universiteiten van Antwerpen, Gent en Leuven, de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in Antwerpen, de Openbare Bibliotheek van Brugge en de Bibliotheek HasseltLimburg proberen de belangen van al die collectiebeheerders te verdedigen. Onze opdracht is om hen te ondersteunen, onder meer via vorming, projecten, advies, publiekswerking en databanken, of door publicaties en instrumenten aan te bieden.
Sinds de alarmbel over het voorstel van een nieuwe EUrichtlijn rinkelde, is de Vlaamse Erfgoedbibliotheek aan de slag om belanghebbenden attent te maken op de mogelijke onbedoelde consequenties. We kregen al positieve reacties, zowel van Belgische en Vlaamse volksvertegenwoordigers als van Europese parlementsleden. Er is al een aantal amendementen voorgesteld, ook op vraag van de antiquariaatsector, maar het is erg belangrijk dat de erfgoedbibliotheken hun stem laten horen. Het kan niet zijn dat de toegang van het publiek en onderzoekers tot ons boekenerfgoed, net als de handel die perfect legitiem is, verstoord zou worden door een al te rigide wetgeving.