Waarom een man grotere teelballen heeft dan een gorilla

Monogamie, een kwestie van natuur of van cultuur?

‘Over het promiscue deel van onze natuur hebben we een sluier van moraal en hypocrisie gelegd’ MARK NELISSEN

Evolutie en gedragsbioloog

‘Overspel is de efficiëntste uitweg uit de dwingende monogamie’

JAN VAN BAVEL

Socioloog

Is de mens van nature bedraad om monogaam door het leven te gaan? Het dat valt te bezien hoe je monogamie definieert. Er is maar één ding waar de mens van nature voor gemaakt is, en dat is de voortplanting. ‘Het liefdeshuwelijk, met zijn eis tot seksuele trouw, is een recente uitvinding.’

De teelballen van een mensenman zijn groter dan die van een gorilla. Die uitrusting heeft de mensenman nodig om veel en snel zaad aan te maken. En dat heeft hij dan weer nodig om het zaad van andere mannetjes te snel af te zijn. Hoezo, andere mannetjes? Is die mensenvrouw dan niet gemaakt voor monogamie?

‘Nee, dat is ze niet’, legt evolutie en gedragsbioloog Mark Nelis sen uit. ‘De mens is een sociaal monogame diersoort, maar seksu eel zijn we wat minder mono gaam. Zowel mannen als vrouwen hebben baat bij overspel. Het is niet omdat we zo’n twee miljoen jaar geleden in paren gaan leven zijn, dat we alleen nog seks wilden met onze vaste partner. We zijn maar voor één ding voorgepro grammeerd en dat is om ons voort te planten. Een man die een vast vrouwtje heeft, maar ook de buur vrouw bevrucht, scoort twee keer. En het is de buurman die het extra stel genen opvoedt, dus het is nog efficiënter ook. Een vrouw blijft op zoek naar goede genen. De offi cieuze sekspartner kan sterker zijn, of sneller, of slimmer.’

Dik hoofd

Dat de lossere verbanden waar in onze verre voorouders leefden, gaandeweg vervangen zijn door een samenleving waarin het kop pel de basiseenheid is (althans, in onze contreien), is de schuld van onze kinderen. Die kregen in de loop van de evolutie almaar grote re hersenen en een dikker hoofd. Waardoor onze kinderen nu stan daard prematuur geboren wor den. ‘Een zwangerschap van elf of twaalf maanden zou beter zijn voor onze baby’s,’ zegt Nelissen, ‘maar het is technisch onmogelijk geworden voor vrouwen om van zo’n grote baby te bevallen. En omdat baby’s extra kwetsbaar ge worden waren, en het langer en langer duurde voor ze op eigen be nen konden staan, gingen man nen en vrouwen als koppel voor hen zorgen.’ Is dat geen toeval, had het niet even goed de groep kunnen zijn die de zorg voor de kinderen op zich nam? ‘Hier heeft allicht seksuele selectie een rol ge speeld’, zegt Nelissen. ‘Waar schijnlijk hadden de kinderen van zorgzame, monogame mannen een grotere overlevingskans dan de kinderen die in groepsverband opgroeiden. Louter omdat die mannen meer investeerden om dat ze zekerder konden zijn dat het om hun eigen genenpakket ging. Daardoor zouden de vrouw tjes een voorkeur voor monogame mannen ontwikkeld kunnen hebben, en evolutionair doorgegeven, waardoor we een (sociaal) monogame soort geworden zijn.’

Mannen zijn als muizen

Het monogame ideaal zoals we dat nu in het Westen kennen, wijkt op twee belangrijke punten af van die sociale monogamie uit de oertijd. We vormen paren met de bedoeling dat levenslang te blijven, en alleen nog met elkaar seks te hebben. ‘Die keuze, voor een doorgedreven vorm van mo nogamie, hebben we als cultuur gemaakt’, zegt Mark Nelissen. ‘Wij hebben een deel van onze natuur – de hang naar veiligheid, die zich uit in monogaam samenleven – verankerd in het instituut huwe lijk. Over het promiscue deel van onze natuur hebben we een sluier van moraal en hypocrisie gelegd.’

Dat seksuele exclusiviteit in gaat tegen onze biologische na tuur, betekent niet dat doorgedreven monogamie een onhaalbare kaart is. ‘Er zijn veel mensen die goed monogaam kunnen zijn. Het is vooral moeilijk voor mensen voor wie seks belangrijk is. Er zijn stellen genoeg die het met elkaar uitzingen zonder vreemd te gaan, en een minderheid van de stellen blijft tot op hoge leeftijd erg sek sueel actief’, zegt Erick Janssen, hoogleraar seksuologie aan de KU Leuven. De komende jaren hopen Janssen en zijn collega’s te achter halen wat maakt dat koppels al dan niet samenblijven; daarvoor gaat hij meer dan honderd jong gevormde koppels jarenlang vol gen. Zijn team zal ze geregeld on dervragen, en registreren wat hun oxytocineniveau is. Oxytocine is een stof in de hersenen die ervoor zorgt dat mensen zich aan elkaar hechten.

Hoe graag we ook geloven dat liefde, loyaliteit, respect en doorzettingsvermogen het cement van onze relaties zijn, de rol van hersenstoffen zoals oxytocine en vasopressine blijkt niet min. Het grote verschil tussen de seksueel monogame prairiewoelmuis en de seksueel nietmonogame berg woelmuis is een in de genen be paald verschil in gevoeligheid voor vasopressine en oxytocine. Paart de prairiewoelmuis, dan zorgen de hersenstoffen ervoor dat de sekspartners een onuitwisbare indruk van de ander opslaan, waardoor ze later opnieuw met dezelfde muis willen paren. Wor den de receptoren genetisch ge blokkeerd, dan gaat de prairie woelmuis voor verschillende part ners, net zoals de bergwoelmuis.

Mannen blijken net als muizen. Hoe meer variaties op het gen dat de ontvankelijkheid voor de hech tingsstof regelt, hoe minder kans op een stabiele relatie, en hoe meer kans op vreemdgaan. De ene mens is dus biologisch beter toe gerust op monogamie dan de an dere. Dat zag Erick Janssen ook te rug in het onderzoek dat hij deed naar de redenen voor overspel. ‘Een man die vreemdgaat, is niet per se ongelukkig over zijn relatie of seksleven. De enige voorspel lende factoren die we vonden, is hoe makkelijk een man opgewon den raakt én hoe weinig remmin gen hij kent. Bij vrouwen die vreemdgaan, zien we vaak wel een verband met de relatiekwaliteit.’

Dat we seksuele trouw zo hoog in het vaandel gaan dragen zijn, heeft weinig van doen met hoog gestemde idealen. ‘Historisch is monogamie erg verbonden met de economische functie van het huwelijk’, zegt socioloog Jan Van Bavel van de KU Leuven. ‘Hoe be langrijker eigendom in de samen leving werd, hoe crucialer het werd dat de man wist dat zijn kin deren effectief van hem waren. En dat is alleen gegarandeerd als het vrouwtje seksueel trouw is. Het huwelijk is een zakelijk contract. Niemand keek ervan op dat men sen verliefd werden op iemand anders dan hun man of vrouw.’

De ware Jakob

Sluipenderwijs ontstond het idee dat je huwelijkspartner niet alleen een zakenpartner maar een partner voor alle domeinen van het leven moest zijn. ‘Daar heeft de kerk een subtiele rol in ge speeld’, zegt Van Bavel. ‘In de zes tiende eeuw werd aan de huwe lijksgelofte de vraag toegevoegd of de partners uit vrije wil gekomen waren. Dat idee, dat je moest kie zen voor je partner, kreeg ruimte in de samenleving omdat overge erfde rijkdom minder belangrijk werd. Meer en meer mensen haal den een degelijk inkomen uit ar beid, uit kennis, uit vaardigheden. De romantiek heeft daar in de ne gentiende eeuw op ingepikt. En zo groeide het idee van de ware Ja kob. Nu zitten we met de gevol gen. Het romantische ideaal heeft ons met torenhoge verwachtingen opgezadeld. Het huwelijk is nog altijd in de eerste plaats een con tract dat zijn nut bewijst op het moment dat het misgaat, om uit te sorteren wat je samen opgebouwd hebt. Daarom blijven hoogopge leiden vaker bij elkaar dan men sen die het minder goed hebben. Ze hebben te veel te verliezen qua levensstandaard. Het monogame huwelijk is vooral een ijzersterk businessmodel.’

Het besef dat het romantische ideaal wel erg hoog gegrepen is, is ons idee van de langetermijnrela tie volop aan het transformeren. Terwijl scheiden in de jaren vijftig nog een absolute schande was, is seriële monogamie nu een realiteit. ‘Mijn indruk is dat twintigers een realistischer beeld hebben van het huwelijk’, zegt Van Bavel. In welke mate dat betekent dat ook alternatieve relatievormen zoals de open relatie of polyamorie (het hebben van meerdere geliefden, in alle openheid) veld winnen, kan Van Bavel niet zeggen. ‘Statistieken daarover hebben we niet, maar als zo’n model al ingang zou vinden, zal het toch altijd voor een minderheid zijn. Natuurlijk zijn er meerdere mensen met wie je een relatie kan beginnen. Maar hoe combineer je meerdere liefdes met het runnen van een huishouden? Dan lijkt overspel me toch een stuk efficienter.’

Buiten het huwelijk

‘Misschien kan het ook anders’, denkt Erick Janssen. ‘De Amerikaanse radiopresentator Dan Savage drijft al jaren de spot met de hypocrisie die gemoeid is met de monogamie bij hetero’s. Hij is homo en getrouwd, en noemt zijn relatie monogamish, monogaamachtig. Onder homoseksuelen is meer bespreekbaar. Als het gaat over openheid en eerlijkheid, zouden veel heterokoppels een voorbeeld aan hen kunnen nemen.’

‘Natuurlijk zijn er andere samenlevingsvormen die net zo goed functioneren als de westerse monogame vorm’, zegt Steven Van Wolputte, antropoloog aan de KU Leuven. Van Wolputte doet al jaren veldwerk in NoordwestNamibië. Het huwelijk is er een overeenkomst tussen twee families. Materiële goederen, zoals vee, worden overgeërfd langs de moederlijke lijn, sociale status en politieke macht aan vaderlijke kant. Wie de biologische vader is, maakt niet uit – je vader is de man met wie je moeder getrouwd is. Liefde en seks beleven mannen en vrouwen buiten dat huwelijk, niet in losse contacten, wel in langdurige, liefdevolle relaties waarin spelen – plagen, flirten, elkaar aan het lachen maken – essentieel is.

‘De vrouwen die ik daar de voorbije decennia gesproken heb, waren zeer gelukkig. Het monogame huwelijk, dat de kerk daar ook heeft proberen in te voeren, zien zij als een inperking van hun seksuele vrijheid. Het is niet de samenlevingsvorm die maakt dat mensen al dan niet gelukkig zijn. Je kunt in een monogaam huwelijk even gelukkig of ongelukkig zijn als in een polygaam verband. Dat wij monogamie als de natuurlijke vorm van de mensensoort bestempelen, is alleen maar omdat we het zo gewoon zijn. Cultuur is wat je als natuur gaat aannemen, omdat het zo vanzelfsprekend is dat je geen andere optie ziet.’