‘Ik ga regelmatig met mijn trollen in gesprek’
De telefoon trilt op het blad van de keukentafel in het souterrain van Mary Beards huis in Cambridge. De hoogleraar in de oude geschiedenis zwiept geroutineerd haar grijze haar over een schouder voor ze de telefoon aan haar oor drukt en stralend iets roept als ‘delighted’ of ‘brilliant’. Beard (63) is zojuist door koningin Elizabeth benoemd tot Dame voor haar verdiensten voor de studie van de klassieken.
Ze was al lid van The Most Excellent Order of the British Empire, maar is nu dus nog iets excellenter geworden. Beard is dan ook al een jaar of tien een van de meest geliefde en verguisde tvacademici, sinds ze in 2008 het fantastische boek Pompeii publiceerde en er vervolgens een documentaire over maakte waarin ze in ZuidItalië tussen de skeletten staat uit te leggen hoe we denken dat de Romeinen daar leefden tot ze werden bedolven onder de gloeiende as van de Vesuvius.
In 2015 verscheen SPQR, een even meeslepende als informatieve geschiedenis van Rome. Momenteel is Beard vooral het gezicht van de BBCserie Civilisations, die ze samen met David Olusoga en Simon Schama presenteert. Civilisations is een vervolg op een serie uit 1969, die toen nog Civilisation heette, in het enkelvoud, want destijds was er natuurlijk maar één beschaving en dat was de onze.
Vorig jaar schreef Beard het manifest Women & power, over de rol van klassieke machtsstructuren, dat deze maand verscheen in het Nederlands. Ze laat zien hoe vrouwen van oudsher de mond werd gesnoerd. Lucretia verraadde de identiteit van de brute koningszoon die haar verkrachtte voor ze zelfmoord pleegde, en lokte daarmee een revolutie uit die tot de Romeinse Republiek leidde. Prinses Philomena in Ovidius’ Metamorfosen wordt ook verkracht, maar om een aanklacht te voorkomen snijdt haar belager haar de tong af. Philomena weeft haar verhaal in een wandkleed en krijgt zo toch een stem. Shakespeares Lavinia, ten slotte, valt in Titus Andronicus hetzelfde lot ten deel, maar behalve haar tong worden haar ook de handen afgesneden, zodat ze niet zal spreken, weven of schrijven.
Het spreken is sinds de oudheid voorbehouden aan mannen, de retorica bij uitstek een mannelijke kunst, schrijft Beard. Ze kan het weten, want behalve dat ze de klassieken kent als haar broekzak, krijgt ze als vrouwelijke professor op televisie de meest extreme vormen van misogynie voor de kiezen. Veel reacties die Beard op sociale media krijgt, zijn te grof om af te drukken, maar gefrustreerde figuren met een toetsenbord deinzen er niet voor terug haar te bedreigen met dood of verkrachting, of plaatjes van geslachtsdelen op afbeeldingen van Beard te fotoshoppen. Vrouwen met een stem: een combinatie die sinds mensenheugenis garant staat voor agressie.
Er is ook een pessimistische lezing van uw boek mogelijk: het is al drieduizend jaar hetzelfde liedje, dus ‘why bother’?
‘Het boek is een mix van optimisme en pessimisme. In mijn leven ben ik getuige geweest van revolutionaire vooruitgang. Mijn moeder werd geboren voor vrouwen stemrecht hadden en maakte een eerste vrouwelijke premier mee. Maar terwijl ik vroeger dacht dat we het met gelijke salarissen en behoorlijke kinderopvang wel konden slechten, wil ik nu laten zien hoe ideeën over vrouwen en macht verankerd zijn in ons denken. Ik denk niet dat die structuren natuurlijk
In haar manifest Vrouwen & macht laat de Britse classica Mary Beard zien hoe vrouwen van oudsher de mond wordt gesnoerd. Het levert haar op sociale media woedende reacties op. ‘Twitter laat alleen zien wat mannen altijd al dachten als ze alleen waren.’ Hoe zijn die mythen en verhalen zo in ons brein ingeprent?
‘Cultuur heeft de neiging zichzelf te reproduceren. Vooral Griekse tragedies zijn ontzettend invloedrijk geweest op ons denken over menselijke verhoudingen. Ik wil niemand ervan weerhouden Homerus of Euripides te lezen omdat ze niet fair over vrouwen zouden schrijven. Maar ook na alle rechten die vrouwen in de laatste decennia hebben bevochten, zijn heel oude denkwijzen nog niet veranderd.’
Uw boek is in zekere zin een tegenhanger van het werk van de Amerikaanse rechtse denker Jordan Peterson: die schrijft ook over de kracht van mythen, maar hij noemt ze archetypen en denkt dat ze zo lang meegaan omdat ze waar zijn.
‘Hij denkt dat die verhalen natuurlijke structuren weerspiegelen. Maar het doel van een mythe is juist om het verhaal dat ze vertelt natuurlijk en vanzelfsprekend te doen lijken. Ze worden verteld om de macht te bestendigen.’
U laat dat ook in ‘Civilisations’ en het begeleidende boek zien: verhalen, kunst, en cultuur zijn manieren om de machthebber te eren. U noemt onder meer de piramiden en het terracottaleger in China.
‘Ja, maar ook voor meer huiselijke cul tuuruitingen geldt dat. Niemand zegt van de lichamen op vazen en kruiken uit het antieke Griekenland, goh, waarom zijn ze allemaal jong, mooi en atletisch? Niemand staat stil voor een marmeren beeld van een Griekse god en zegt: maar dit is niet realistisch! Wij krijgen het verheerlijkte beeld te zien, en daar zijn we mee vertrouwd, maar het is cultuur, niet natuur, en cultuur is ontzettend krachtig.’
U schrijft ook hoe de prachtige theorieën over het vrije burgerschap en democratie alleen golden voor mannen en niet voor vrouwen, slaven of barbaren.
‘Ja, dat stuitte veel kijkers van Civili
sations tegen de borst. Ik liet zien dat de Griekse cultuur een mannencultuur was, en critici dachten dat ik de Grieken ridiculiseerde, of hen van seksisme beschuldigde. Wel grappig dat ik mijn hele leven aan de Grieken heb gewijd en dan ervan verdacht word ze niet te waarderen. Wat een vergooid leven had ik dan gehad. Ik wil alleen de vraag oproepen: hebben jul lie niet door dat we altijd maar één kant van het verhaal zien? Beschaving gaat per definitie om groepsvorming, mensen insluiten, maar dat hangt af van het buitensluiten van anderen.’
U schrijft over beschaving dat het een gedeeld verhaal is waarin mensen zich thuis voelen. Dan is het niet verwonderlijk dat mensen uw pluralisme niet kunnen en willen omarmen.
‘Van hun eigen cultuur zeggen mensen: dit is de mijne, hier hoor ik bij. De vraag is hoe je je vertrouwd kunt voelen in je eigen cultuur, die houvast geeft, en tegelijkertijd andere culturen op hun waarde kunt schatten. Laatst verdedigde ik een cartoon van de BBC, die voor kinderen bedoeld is en laat zien hoe dat er mensen van kleur leefden in het Engeland van het Romeinse Rijk. Dat is geen aanname, dat is bewezen. Maar de reacties die dat losmaakte! Mensen hier denken graag dat we pas sinds 1950 met immigratie te maken hebben. In werkelijkheid waren de Engelsen laatkomers. Die kwamen van de andere kant van het Kanaal, de Angelen, de Saksen, van ergens vlakbij jou waarschijnlijk. De Engelsen zijn geen natives. Maar de behoef te aan een geschiedenis die ver teruggaat en die je wortels geeft, is groot.’
Een overzichtelijke geschiedenis zou wel makkelijk zijn, inderdaad, maar zoals u schrijft over beschavingen: het is altijd een strijd tussen orde, wij, en chaos, de vreemdeling. Dan moet ik weer een Petersonreferentie maken: die ziet in de vrouw de bron van alle chaos.
‘Ja, mythe na mythe vertelt dat verhaal. Klytaimnestra grijpt de macht, maar wordt vermoord omdat ze het land in chaos zou storten. De Amazonen wa ren een mythisch volkje bestaande uit al leen maar vrouwen, en stonden volgens de overlevering dreigend aan de grenzen van beschaafd Griekenland, klaar om het land de vernieling in te helpen.’
In een recent profiel van Mary Beard in The Guardian herinnert een student van haar zich dat hen in een werkgroep in de jaren 80 werd gevraagd het Sovjetregime te verdedigen. Het is typerend voor de werkwijze van Beard: in alle gevallen de positie van de ander overwegen. Dat doet ze in haar academische werk, waar ze ook de levens van hen die niet aan het woord waren, probeert te construe ren. Ze beaamt: ‘De eerste eeuw voor Christus? Die kennen we bijna uitsluitend door de ogen van Cicero. Hoe zou die eruit hebben gezien voor Cicero’s vijanden? Ik probeer ook de andere kant van het verhaal te vertellen.’
Beard doet dat ook in haar publieke rol. De eer ste rel die ze veroorzaakte was in 2001, toen ze over post9/11VS zei dat een ‘bully’ als Amerika een dergelijke aanval had kunnen zien aankomen. Dit jaar in februari kreeg Beard veel kritiek omdat ze zich, naar aanleiding van het Oxfamschandaal op Haïti, op Twitter afvroeg hoe moeilijk het moet zijn om ‘beschaafde’ waarden te handhaven in een rampgebied. Een toestand die nog verder uit de hand liep toen Beard in reactie op alle hatemail een foto van zichzelf in tranen op Twitter plaatste. Dat bleek olie op het vuur.
Geconfronteerd met haar rol als advocaat van de duivel knikt Beard: ‘Ik ben geneigd de complexiteit van een verhaal te laten zien. Ik was een paar keer in het oude Afrikamuseum in Brussel. De Britten zijn op een bepaalde manier dol op koning Leopold II van België, want die maakt dat wij zelf zo kwaad nog niet lijken. Oké, de Engelsen hingen Roger Casement op, die Leopold ontmaskerde, maar toch. Als buitenstaander vraag je je af: hoe kunnen deze keurige Belgen hier een zondagmiddag komen doorbrengen en kijken naar de vertoning van dat regime? Hoe rijm je die brave gezinnetjes met de misdaden van hun voorouders? Er zijn niet zulke heldere scheidslijnen tussen goed en kwaad te trekken, maar dat wil het publieke debat wel.’
U krijgt nogal wat te verduren op sociale en gewone media. Waarom gaat u door?
‘Als je zo oud bent als ik, ben je wat taaier. Ik heb deze publieke rol pas sinds een jaar of tien. Ik heb jarenlang meer onderwijs gegeven dan ik nu voor mogelijk houd, luiers verwisseld, en gebogen over mijn tafel in de bibliotheek onderzoek gedaan. Ik ben hoogleraar klassieken in Cambridge en mijn publieke rol komt op de tweede plek. Maar ik ziet het als mijn plicht nu iets terug te doen en mensen mee te nemen in het leuke werk dat ik altijd heb mogen doen.’
Vindt u het nog wel leuk op Twitter?
‘Twitter heeft mannen niet misogyn gemaakt, het laat alleen zien wat ze altijd al dachten als ze in hun eentje zaten. Twitter heeft boze mensen, gedupeerden van het systeem, een stem gegeven. Ik ga regelmatig met mijn trollen in gesprek: achteraf zeggen ze vaak sorry, of dat ze dronken waren. Het probleem met Twitter is dat het in 280 tekens niet in argumenten maar in ongenuanceerde opinies handelt. En het enige waar het mij om te doen is, is meer gelaagdheid in het debat. Ja, ik val in herhaling, het is steeds hetzelfde pleidooi voor complexiteit.’
‘Beschaving gaat per definitie om groepsvorming, mensen insluiten, maar dat hangt af van het buitensluiten van anderen’
‘Twitter heeft boze mensen, gedupeerden van het systeem, een stem gegeven’