Een drieling als proefkonijn
Wat geeft de doorslag: opvoeding of genen?
BRUSSEL I Het is 1980 als de 19jarige Robert Shafran vertrekt naar een New Yorkse universiteit voor de eerste dag van zijn eerste jaar. Maar iedereen groet hem als een oude bekende. ‘Hoe was je zomer, Eddy?’ Er komt zelfs een meisje hem een kus op de mond geven. Algauw ontmoet Robert de reden voor de verwarring: Eddy Galland, een jongen die sprekend op hem lijkt en een semester volgde aan dezelfde universiteit. De twee zijn geadopteerd. Zij noch hun adoptiegezinnen wisten dat ze deel uitmaakten van een meerling. De ‘vereniging’ van Galland en Shafran haalt de lokale kranten.
Wanneer de 19jarige David Kellman die artikels toevallig ziet, is hij in shock. Het gezicht van de ‘tweeling’ is zíjn gezicht, hun geboortedatum de zíjne. Er komen bevreemdende gelijkenissen naar boven. Niet alleen zijn de broers alle drie worstelaars en roken ze dezelfde sigaretten, maar ze zouden ook dezelfde voorkeur hebben
Wat geeft de doorslag: opvoeding of genen? Om daar zicht op te krijgen, scheidde een Amerikaanse arts in de jaren 60 meerlingen in een geheim experiment. De proefpersonen zijn erdoor getekend, terwijl het experiment vandaag nutteloos lijkt.
voor oudere vrouwen. De drieling wordt herenigd en beroemd. Ze openen een restaurant (‘De Drieling’) en krijgen een cameo in een clip van Madonna. Deze maand komt in de VS Three Identical Strangers uit, een documentaire over hun leven.
Maar de euforische sfeer van de hereniging is weg. Want de drieling bleek opzettelijk gescheiden bij de geboorte voor een erg verregaand psychologisch experiment door psychiater Peter Neubauer.
Geheim tot 2066
De Jood Neubauer ontsnapte in de jaren 40 aan de Holocaust. In de VS werd hij een autoriteit in zijn vak. Hij plaatste de ter adoptie aangeboden drieling bij drie verschillende gezinnen: een arbeidersgezin, een middenklassegezin en een erg rijk gezin.
De kinderen werden jaar na jaar opgevolgd en bestudeerd, zowel via huisbezoeken als via heimelijke observaties op afstand. Tegen de ouders werd gezegd dat dit standaardprocedure was. Nog onthutsender: Neubauer deed
hetzelfde met een reeks andere tweelingen, allemaal in samenspraak met Louise Wise, een prestigieus adoptiebureau dat Joodse kinderen plaatste in New York.
‘Het doet denken aan nazipraktijken’, zegt Robert Shafran daar nu over. De documentaire zoomt in op de woede, verwarring en vervreemding waar dit geheimzinnige experiment toe leidde. ‘We waren vreemden die perfect op elkaar leken. Maar we leerden nooit met elkaar ruziemaken en het weer bijleggen als in een gezin’, zegt een van de broers. Ook Paula Bernstein en Elyse Schein, gescheiden tweelingzusjes, vroegen de psychiater vergeefs om ‘een verontschuldiging of een spijtbetuiging’.
Tussen de broers ontstond spanning. Eddy Galland, opgegroeid in het middenklassegezin, stapte in 1995 uit het leven. ‘Hij was zo geobsedeerd door het gezin van zijn broer dat hij hem drie keer mee volgde toen die verhuisde’, zei documentairemaker Tim Wardle aan Newsweek. ‘De tragiek is: zouden ze beter af zijn geweest als ze het nooit hadden geweten?’ De media, gefascineerd door het schijnbare bewijs dat genen (nature) doorslaggevender waren dan opvoeding en omgeving (nurture), reduceerden hen tot identieke klonen van elkaar. Ook dat hielp niet.
Opmerkelijk was de geheimhouding die psychiater Neubauer aan de dag legde, zodra zijn experiment bekend raakte. Drie verschillende pogingen van journalisten om meer te weten over de proef werden gesaboteerd. Uiteindelijk maakte Neubauer het doel, de concrete onderzoeksvragen en de resultaten van zijn experiment nooit openbaar.
Dossiers vol data over het intieme leven van dertien gescheiden kinderen zitten in de archieven van de Universiteit Yale, waar tot 2066 niemand ze mag inzien. Minstens vier personen uit het experiment weten waarschijnlijk nog niet dat ze deel uitmaakten van een meerling. Naast Galland pleegden nog twee andere kinderen uit de studie zelfmoord.
Experimenten met gevangenen
Een belronde bij de vakgroep psychologie van de Universiteit Gent levert geschrokken reacties op: niemand die ooit al van zo’n experiment had gehoord. Onderzoekers wereldwijd sporen wel vaker volwassen meerlingen op om hen dan te onderzoeken en te vergelijken, maar verder dan dat gaat het niet. ‘Dit klinkt bijna Frankensteinachtig’, zegt psycholoog Marc Brysbaert.
‘Naar hedendaagse normen kan dit natuurlijk absoluut niet’, zegt ook dr. Sven Müller (vakgroep experimentele en gezondheidspsychologie). ‘Vandaag gaat elk psychologisch experiment langs een multidisciplinaire bioethische commissie die alle details opvraagt bij de onderzoekers en die vanuit het belang van de proefpersonen moet redeneren.’
Is het soms nodig om informatie achter te houden voor het welslagen van een experiment? ‘Als dat al gebeurt, moeten de personen zo snel mogelijk na afloop van het experiment geïnformeerd worden’, zegt Müller. ‘Bij een recente studie in de VS lag twee weken al zeer moeilijk.’ In dit geval ging het dus om jaren en bovendien om een arts die autonoom minderjarigen scheidde van elkaar zonder dat iemand hem toestemming gaf. ‘Ze geloofden heel sterk dat tweelingen beter apart opgroeiden’, kregen de zusjes Bernstein en Schein te horen over Neubauer en zijn assistente. (Daar is tot op vandaag overigens geen wetenschappelijk bewijs voor.)
Psychologen wijzen wel op de tijdgeest. ‘Dit was een tijdperk waarin de wetenschap enorme status had als brenger van de vooruitgang’, zegt professor Wim Beyers (vakgroep ontwikkelingspsychologie). ‘Er was veel mogelijk en ethische vragen werden er amper gesteld.’
‘De status van de psychiater, de arts van de menselijke geest, was en is nog steeds enorm hoog’, zegt psycholoog Brysbaert. ‘Zeker in de twintigste eeuw, toen medici plots zoveel meer problemen konden oplossen en zoveel meer onderzoeksgeld kregen.’ Voor sommige artsen begon het doel (meer inzicht in hoe de mens werkt) de middelen te heiligen.
De Verenigde Staten, dé wetenschappelijke innovators op dat moment, zagen tijdens de vroege Koude Oorlog wel meer sociaalpsychologische of medische onderzoeken die de rechten van de patiënt negeerden. Zo testte de CIA of ze via drugs en geweld mensen konden manipuleren (Project Artichok, MKUltra project). Er vonden gewelddadige experimenten over gehoorzaamheid en dwang plaats, zoals het Stanford Gevangenisexperiment dat volledig uit de hand liep. Zwarten, gevangenen en kansarme vrouwen werden zonder hun instemming proefkonijnen in medische tests.
De in 1964 opgestelde Helsinkiverklaring voor klinische experimenten met mensen was veel minder streng dan vandaag. Pas in de jaren 70 stelde een nieuwe clausule het belang van de individuele proefpersoon expliciet boven dat van de ‘samenleving’ of de ‘wetenschap’. Documentairemaker Wardle noemt die periode ‘het wilde Westen van de psychologie’.
Wat hebben we geleerd?
Als freudiaan was Neubauer bekend met de experimentele opvoedingsmethodes die Anna Freud (dochter van) uitvoerde op kinderen van kennissen. Ook daar was er geen aandacht voor instemming van de kinderen zelf. Decennialang werden die experimenten wel verspreid als interessante wetenschappelijke casussen. ‘Maar een degelijk klinisch onderzoek opzetten is een discipline op zich’, zegt Brysbaert.
Wat leert dit onethische onderzoek ons nu over de rol van genen of opvoeding? Volgens Brysbaert nauwelijks iets. ‘Ten eerste is de schaal veel te klein. Ten tweede moet je niet gewoon conclusies trekken op basis van adopteerde tweelingen. Je moet bijvoorbeeld ook gaan vergelijken met nietgeadopteerde tweelingen.’
Beyers voegt daar nog aan toe dat de scheiding van ‘nature’ en ‘nurture’ die Neubauer hanteerde niet meer voldoet. ‘De interactie tussen genen en omgevingsfactoren wordt nu volop in kaart gebracht. Tot op late leeftijd kan genetische aanleg nog gebufferd worden door omgevingsfactoren. We gebruiken vandaag ook nieuwe methodes, zoals het individuele genoom in kaart brengen met speekseltests. In vergelijking daarmee zijn data over tweelingen toch wel zeer onnauwkeurig.’
Of hoe een erg traumatische poging tot ‘wetenschapsbeoefening’ vandaag zo goed als nutteloos blijkt.
‘Het doet denken
aan nazipraktijken’ ROBERT SHAFRAN
Deel van een drieling
MARC BRYSBAERT Psycholoog UGent
WIM BEYERS Ontwikkelingspsycholoog