‘Diplomatie is als biljarten: de ballen kunnen alle kanten uit’
‘Iemand zal zich als volwassene moeten gedragen’, zegt Madeleine Albright over de Navotop van volgende week. Dat zal niet Donald Trump zijn, vreest de gewezen Amerikaanse topdiplomate. Trump is volgens haar een voorbeeld van het type leider dat afglijdt naar het autoritarisme.
Geen nieuws zal nog het beste nieuws zijn, zeggen diplomaten over de jaarlijkse Navotop woensdag in Evere. Ze bedoelen: als de Amerikaanse president Donald Trump maar geen keet schopt zoals op de G7top in Canada. Maar Trump loste al een schot voor de boeg. Hij schreef enkele Navolanden, ook België, een scherpe, zelfs dreigende brief en hekelde hun beperkte defensieuitgaven. Dat is een oud zeer, maar Trump drijft het op de spits – zijn geloof in de volgens hem achterhaalde militaire alliantie was nooit zeer groot. Premier Charles Michel (MR) blijft er monter bij; hij zegt ‘niet erg onder de indruk’ te zijn van de brief.
‘We moeten afwachten’, zegt Madeleine Albright (81). Ze was Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken onder president Bill Clinton. ‘Op de Navotop zal iemand zich als een volwassene moeten gedragen’, voegt ze eraan toe. Ze lijkt niet te verwachten dat het Trump is.
Het past bij het type leider dat Trump is en zo telt de wereld er steeds meer: Viktor Orban in Hongarije, de PiSpolitici in Polen, Vladimir Poetin in Rusland, Recip Erdogan in Turkije, de Filipijnse president Rodrigo Duterte ... Ze worden democratisch verkozen, trekken gaandeweg meer macht naar zich toe en worden autoritair, potentieel fascistisch. In dat laatste ziet Madeleine Albright een les uit het verleden, het precedent van Adolf Hitler in naziDuitsland en Benito Mussolini in fascistisch Italië. Ook zij kwamen via demo
cratische weg aan de macht, benadrukt Albright in haar nieuwe boek Fascisme. Een waarschuwing.
Albright is geboren in TsjechoSlovakije. De ervaringen met het nazisme en het stalinisme dreven haar familie in ballingschap naar de VS. Dat bepaalt haar gevoeligheid voor goede banden tussen de westerse democratieën – en haar huiver voor het totalitarisme. Weetje: een van Trumps favoriete slagzinnen is ‘drain the swamp’
(‘leg het moeras droog’): ransel de belangengroepen uit het beleid. Toeval of niet, ook Mussolini bediende zich van die slogan.
‘Je moet zuinig zijn op het woord fascisme’, zegt Albright. ‘Anders verliest het elke betekenis. Ook zonder Trump zou ik dit boek hebben geschreven. Wat mij ongerust stemt, is hoezeer verdeeldheid en conflicten steeds zwaarder doorwegen. Mijn favoriete citaat is overigens ook van Mussolini: als je de kip veer per veer kaal plukt merkt ze er niets van tot ze helemaal geen veren meer heeft. Zo gebeurt het ook met een politiek die steeds autoritairder wordt en uiteindelijk in fascisme kan eindigen.’ De politici die u bedoelt, lijken het goed met elkaar te vinden.
‘Ze bewonderen en bevestigen elkaar; de voormalige Poolse premier Kaczynski wilde uitdrukkelijk zijn beleid spiegelen aan dat van premier Orban in Hongarije. Deze leiders gaan er, net als Poetin of Erdogan, vanuit dat het volk “een sterke man” wil. Ik vind het bizar dat Orban openlijk pleit voor wat hij de “illiberale democratie”
noemt, omdat het mij als een interne tegenstelling klinkt.’ Hoe past Trump hierin?
‘Hij is geen fascist, zeker niet, maar hij is wel de minst democratische president in de Amerikaanse geschiedenis.’ In uw boek noemt u hem ‘de eerste antidemocratische president’.
‘Ja. Vooral omdat het hem ontbreekt aan respect voor de instellingen en vanwege zijn houding tegenover de media, die hij “de vijand van het volk” noemt.’
‘Een fascistisch leider is iemand die de verschillen in een land aanscherpt, minderheden rechten ontzegt en uiteindelijk geweld tegen hen gebruikt. Kortom, een pestkop met een leger. Bij economische of andere problemen kan hij de vreemdeling inzetten als de zondebok.’ In Hongarije steekt zelfs het antisemitisme op. Orban zet zich af tegen George Soros, de miljardair die allerlei democratische initiatieven financiert. Orban stelt hem
voor als de spin in een joods complot. Nochtans weten de Hongaren heel goed wat de Holocaust in hun land betekende.
‘Dat is ongelooflijk. Ik heb Orban nog ontmoet in de jaren 80. Toen was hij nog ieders favoriete dissident tegen het communisme. Hij kwam op bezoek in de VS en hij kreeg financiële steun van Soros. Orbans gedrag is louter opportunistisch.’ Hoe komen die leiders daartoe?
‘Ik heb het meegemaakt in Venezuela. Als minister van Buitenlandse Zaken reisde ik naar Caracas. Daar waren toen een hoop vermoeide oude mannen aan de macht, die helemaal geen benul hadden van hoe het de bevolking verging. Hugo Chavez was toen een jonge officier, die na een mislukte staatsgreep in de gevangenis had gezeten en daardoor een aura van martelaar had. Hij nam het op voor de bevolking en werd verkozen. Toen president Clinton en ik hem ontmoetten in Washington, toonde hij zich charismatisch, met plannen om de oliewinsten te gebruiken in de strijd tegen de armoede. Maar daarna is het hem naar het hoofd gestegen. Idem met Erdogan. Tevoren werd Turkije geleid door ofwel militairen, ofwel lui die in Istanbul in grote huizen woonden aan de Europese kant van de Bosporus. Erdogan en zijn AKP konden verkozen worden omdat zij zich inlieten met sociale dienstverlening.’ En wat dan met de VS?
‘De VS zijn altijd een land van de middenklasse geweest, maar dat zijn ze steeds minder door de stijgende sociale ongelijkheid. Met president Obama kwam daar de factor ras bij, zeker voor Trump, die met zijn insinuatie dat Obama een in Kenia geboren moslim was, eigenlijk suggereerde dat zwarten er niet bijhoorden. En voorts had de Democratische partij het contact verloren met haar basis bij de arbeiders, bij wie de hoop was verdwenen dat de volgende generatie het beter zou hebben. Trump gebruikte dat niet om de verdeeldheid op te lossen, maar net om ze aan te scherpen.’ Gaat het altijd om sociale problemen? De Tsjechische republiek bloeit economisch en toch stemmen de kiezers voor radicaalrechtse en xenofobe leiders.
‘Afschuwelijk, ja. Bij het einde van de Koude Oorlog waren we allemaal euforisch. Maar wij spraken toen alleen met elites, zonder goed te weten wat aan de basis leefde in die landen. Daar komt nog bij dat de privatisering in die voormalige Oostbloklanden veel oligarchen heeft gecreëerd.’
‘Globaal gezien moet je op twee trends letten. De eerste is de ontwikkeling van de mediatechnologie. Ze heeft iedereen verbonden, maar tegelijk ook versnipperd. Een voorbeeld is de Arabische Lente. De sociale media hebben het protest georganiseerd op het Tahrirplein in Caïro. Maar hoe zet je dat om in bestuur? Het is vreemd om het te zeggen, maar de verkiezingen kwamen te vroeg. De Moslimbroeders waren goed georganiseerd en wonnen de verkiezingen, met chaos als gevolg. Wat denkt de gewone man die er zelfs niet meer in slaagt om zijn stalletje met koopwaar op te zetten? Die wil orde, en dat heeft de weg vrijgemaakt voor generaal Sisi.’
‘De tweede trend is de globali sering, die voor velen weldadig is geweest, maar ze heeft geen gezicht. Ze riep bij mensen de vraag op wat daarin nog hun etnische of religieuze identiteit kan zijn. Wanneer identiteiten tegenover elkaar komen te staan, kan dat uitlopen in nationalisme en hypernationalisme. Dat zie je bijvoorbeeld bij de Visegradlanden, met onder meer Hongarije, Tsjechië en Polen. Die landen zijn ontstaan na de Eerste Wereldoorlog, op etnischnationale basis. Dat contrasteert met de gezichtsloze globalisering, waar de migratie bovenop komt.’ Klopt het dat globalisering geen keuze maar een feit is, zoals u schrijft? Want de manier waarop de globalisering is georganiseerd, berust wel degelijk op keuzes, zoals de keuze voor een concurrentiemodel dat in het Westen de lonen onder druk heeft gezet.
‘Oké, maar voor arbeiders in Pakistan of Bangladesh is de globalisering wel gunstig geweest. Ze heeft jobs gecreëerd, of mensen daar de kans gegeven om elders te gaan werken, zoals in de Golfsta
ten, en geld naar huis te sturen. Maar er is inderdaad een keerzijde. Vandaar dat ik geloof in internationale organisaties zoals de Wereldhandelsorganisatie en de Navo, maar hun regels mogen niet statisch zijn. Ze moeten geregeld bij de tijd gebracht worden. Maar dat moet in redelijk overleg gebeuren, niet door een handgranaat te gooien.’ En dat is wat Trump doet?
‘Kijk naar HarleyDavidson, een iconisch Amerikaans bedrijf, dat, als gevolg van de invoertarieven van Trump en de Europese reactie daarop, zijn productie zal verplaatsen. Trump is woedend omdat hij dat niet had voorzien. President Clinton bracht China in de Wereldhandelsorganisatie om China’s gedrag te beïnvloeden: het zou zich moeten aanpassen aan een internationaal systeem.’ Wat houdt het in om die akkoorden bij de tijd te brengen?
‘We zitten nu in de derde fase van de naoorlogse geschiedenis. Na 1945 leefden we in een verdeelde wereld en was alles gericht op het tegengaan van het communisme. Die fase was voorbij met het einde van de Koude Oorlog, maar kort daarop volgde 9/11, wat voor de VS veel veranderde. Dat is de derde fase, waarbij het onduidelijk blijft hoe al die nieuwe trends op elkaar zullen inwerken.’ De uitkomst ligt volgens Trump in isolationisme, het afwijzen van internationale regels en zelfs het ter discussie stellen van de EU en de Navo.
‘Trump is geen fascist, maar hij is wel de minst democratische president in de Amerikaanse geschiedenis’
‘De NoordKoreaanse dictatuur is de enige die ik zonder meer voor fascistisch aanzie. Door de ontmoeting met Trump heeft Kim gekregen wat hij wou: erkenning’
‘In die eerste fase, meteen na de Tweede Wereldoorlog, was Europa voor de VS als een zieke die veel steun nodig had. Vanuit Amerikaans perspectief was Europa daarna een koppige tiener, die vooral uit was op zakgeld. Toen wij aan de macht waren, trachtten we een volwassen relatie uit te bouwen met een sterke EU. Maar de VS zijn niet monogaam; het land grenst aan twee oceanen, en president Obama verlegde zijn aandacht naar Azië. Dat verontrustte mijn Europese vrienden, die ik toen zei: jullie zijn het probleem niet meer, we zijn partners. Daarom legden we de klemtoon op complementariteit en waren we gekant tegen “duplicatie”: de EU moest geen eigen militaire structuur uitbouwen, want daarvoor diende net de Navo.’ Maar dat model is nu aan het schuiven?
‘Ja, en dat stemt me ongerust. Iedereen reageert vanuit zijn eigen achtergrond, en voor mij is dat München 1938, toen de Fransen en de Britten een akkoord sloten met Duitsland en Italië over de hoofden van de Tsjechen en Slovaken heen, met als gevolg dat hun land werd bezet. De Amerikanen waren daar niet bij. Pas toen ze er wel bij kwamen, als geallieerden in de Tweede Wereldoorlog, kantelde alles. Het gaat dus altijd heen en weer.’ Nu lijkt het conflict in de Navo vooral over geld te gaan: Europa moet betalen. Daar komt niet veel strategische visie aan te pas.
‘Ik vind wel dat Europa zich meer moet inspannen om zijn deel van de lasten te dragen. Maar Trump stelt het voor alsof Europa de VS alleen ziet als een spaarvarken. Zo versterkt hij een gevoel bij Amerikanen, dat ik zelf het Karzaieffect heb genoemd, naar de Afghaanse president. De VS en de Navo hebben veel offers gebracht in Afghanistan, maar daar is Karzai nooit dankbaar voor geweest, we kregen alleen verwijten. Ga dan maar eens in het parlement meer geld vragen voor Afghanistan.’
‘Trump heeft dat nu omgedraaid, door de VS als slachtoffer voor te stellen, wat natuurlijk onzin is. Maar ondertussen weten we niet meer hoe we ons tot elkaar moeten verhouden, en dat is iets waar alleen de Chinezen beter van worden. Overal waar wij ons terugtrekken, kunnen ze onze plaats innemen.’ Was dat ook zo met NoordKorea? U ging als minister nog onderhandelen in Pyongyang, maar nu gaat president Trump persoonlijk praten met Kim Jongun. En de spanning is weg.
‘Hij pakte het omgekeerd aan. Ik ging naar Pyongyang om het terrein te effenen voor onderhandelingen; Trump begon het proces zelf met een ontmoeting tussen staatshoofden. Dat de diplomatie het nu haalt, is zeker een goede zaak. Maar het is niet duidelijk wat dit zal opleveren. De NoordKoreaanse dictatuur is de enige die ik zonder meer voor fascistisch aanzie. Door de ontmoeting met Trump heeft Kim gekregen wat hij wou: erkenning. Wat ik vooral onaanvaardbaar vindt, is dat Trump de gezamenlijke militaire oefeningen afschafte, zonder eerst de bondgenoten te consulteren.’ Terwijl dat ongeveer het eerste was dat de NoordKoreanen eisten toen u daar ging onderhandelen.
‘Zeker. En wat krijgen de VS nu in ruil? We weten niet wat de denuclearisering zal inhouden, hoe ze kan worden gecontroleerd... Het contrast met de JCPOA (het akkoord over de nucleaire wapens van Iran, dat door Trump is opgezegd, red.) is groot. Daar stonden wel tal van afspraken in; Trump vindt het akkoord waardeloos omdat niet alles is geregeld. Nu ziet
het ernaar uit dat hij met NoordKorea aanstuurt op een akkoord dat nog veel beperkter is. Wat is daarvan de logica?’ Dat de VS in het MiddenOosten niet langer een neutrale bemiddelaar willen zijn?
‘Het vredesproces krijgt zeker geen prioriteit, hoewel daar van alles aan het gebeuren is, ook met China en Rusland, die er het vacuum willen vullen. De crisis breidt almaar uit, met nieuwe fenomenen als de vluchtelingen – daar is nooit eerder over nagedacht.’
‘Diplomatie wordt weleens vergeleken met een schaakspel, maar dat klopt niet. Dat zijn twee mensen die rustig aan een tafel zitten. Diplomatie lijkt op biljarten. De ballen kunnen alle kanten uit. Nadenken over onbedoelde gevolgen is dus zeer belangrijk en dat zie ik te weinig gebeuren.’ Wat denkt u als de Amerikaanse ambassadeur in Duitsland publiek verklaart dat hij alle steun wil geven aan antiEUpartijen? ‘Dat zou voor mij als minister onaanvaardbaar zijn geweest. Een ambassadeur moet de ogen en de oren van de president zijn. Maar ik denk niet dat deze ambassadeur door Washington is berispt.’ Wat raadt u Europese leiders aan die met Trump moeten omgaan?
‘Het voeden van de animositeit is niet de uitkomst, wel het zoeken naar oplossingen. De VS zijn in alle geval niet goed geplaatst om kritiek te hebben op de Europese migratiepolitiek, want ze doen het niet beter. Van die discussie over invoertarieven wordt al evenmin iemand beter. En als het op de aanstaande Navotop wordt zoals op de G7 is gebeurd, dan zal het enige effect ervan zijn dat het de Europeanen verenigt en zij het ook militair in hun eentje zullen willen doen. Ik zou dat nefast vinden.’
‘Internationale organisaties moeten geregeld bij de tijd gebracht worden. Maar dat moet in redelijk overleg gebeuren, niet door een handgranaat te gooien’
Madeleine Albright, ‘Fascisme. Een waarschuwing’ is verschenen bij De Arbeiderspers.