Waar moet dat heen met de toerist?
In veel steden heeft het toerisme stilaan een grens bereikt of zelfs overschreden. Barcelona is een belegerde stad, in Dubrovnik moeten de toeristen in rijen aanschuiven en Venetië wordt een themapark. Los je dat op door toeristen te verjagen, of kun je z
Toeristen die andere paden gebruiken dan lokale bewoners: die maatregel toverde burgemeester Luigi Brugnaro een paar maanden geleden uit zijn hoed, als nieuwste ingreep om Venetië te redden van de toeristen. ‘Niet meer dan een experiment’, suste hij, maar manifestanten zagen het anders: ‘Venetië is geen themapark!’, riepen ze.
Het is Brugnaro anders wel menens. Van het aantal inwoners dat na de Tweede Wereldoorlog in ‘La Serinissima’ woonde, blijft vandaag nog maar een kwart over, en met het groeiende toerisme wordt de stad onleefbaar – dat heet tegenwoordig ‘venetianiseren’. Brugnaro legde cruiseschepen aan banden, dagjestoeristen werden extra belast, fastfoodshops gelimiteerd.
Ook andere steden die de nadelen van ‘overtoerisme’ voelen, kiezen steeds vaker voor beperkende of bestraffende maatregelen. Barcelona, die andere Europese bestemming die ‘opgegeten’ wordt, beperkt de bouw van hotels. Mallorca verdubbelde zijn toeristentaks. Dubrovnik wil de twee miljoen bezoekers per jaar in zijn oude centrum (750 inwoners) halveren. Amsterdam zet de rem op toeristenshops en pakt illegale hotels aan.
Het lijkt dweilen met de kraan open. Het aantal toeristen in Europa zal de komende jaren almaar toenemen, en de dynamiek is helemaal gericht op economische groei, met alle dilemma’s van dien. Zoals dit: als Barcelona echt de leefbaarheid voor zijn 1,6 miljoen inwoners wil verbeteren, waarom vergroot het dan tegelijk zijn luchthaven, die vandaag al 44 miljoen bezoekers per jaar aanvoert?
Klant wordt gast
Veel problemen hebben te maken met de huidige mindset van een ‘bezoekerseconomie’, die focust op de gemaakte winst. En die is er, want het internationale toerisme groeide tussen 1980 en 2016 met 346 procent, door de opmars van lagekostenmaatschappijen en cruiseschepen, en ook wel van Chinese toeristen, tuk op shopping en cultuur.
De meeste maatregelen die populaire bestemmingen nemen, bevestigen die logica door de bestaande problemen vooral te verhelpen. Trans
portmogelijkheden worden beperkt, de bestemming wordt duurder gemaakt, de populairste zones worden beschermd. ‘Remediëring vertrekt vanuit een probleem’, zegt Elke Dens van Toerisme Vlaanderen. ‘We moeten veeleer denken vanuit een nieuw tijdperk dat op ons afkomt.’
Tegenover de maatregelen van Barcelona, Venetië, Amsterdam en zoveel meer steden in Europa plaatst ze de aanpak van het kleine eiland Palau in Oceanië. Daar mag je pas op nadat je een contract hebt getekend dat je geen afval zult veroorzaken. ‘Dat is een krachtig statement: de toerist verbindt zich ertoe zorg te dragen voor de plek die hij bezoekt. Tegelijk ontstaat er een relatie tussen de bezoeker en de gastheer.’
In plaats van toerisme te vermarkten, ga je het ‘managen’. Daar hoort bijvoorbeeld bij dat de toerist, in zijn luie zomerroes, als het ware opgevoed wordt om zich verantwoordelijk te gedragen in de stad waar hij behalve een klant ook een gast is. ‘Toerisme heeft een economische, symbolische én sociale doelstelling’, zegt Dens. ‘Onze uitdaging is het sociale veel meer te verweven in de kern van wat we doen. Tot nu toe bestonden die dingen zo’n beetje naast elkaar.’
Toeristengetto
De Amerikaanse auteur Joe Pine had het in 1999 over de ‘beleveniseconomie’, waarin niet langer het product centraal stond, maar de beleving. Daardoor dreigden steden in pretparken te veranderen. Het oppervlakkige gevoel dat daaruit ontstond, leidde tot een roep om meer authenticiteit. Vandaag denkt Pine dat vooral bij millennials de ‘transformatieeconomie’ opmars maakt: beklijvende ervaringen kunnen mensen aanzetten om te veranderen.
Die opmars heeft te maken met de dramatische impact die de mens op de planeet heeft. We verlaten nu het holoceen en treden het antropoceen binnen, zegt de Britse toerismeexpert Anna Pollock. Na bijna 12.000 jaar die klimatologisch vrij stabiel waren, hebben mensen nu een gigantisch effect op de aarde. Wat dat voor toerisme betekent? Dat de ecologisch belastende sector zijn verantwoordelijkheid moet nemen door toerisme radicaal anders aan te pakken.
‘Ik ben geen fan van al die beperkende en bestraffende maatregelen’, zegt Marianne Schapmans van Toerisme Vlaanderen. ‘Maar we moeten toerisme wel anders organiseren en dit samen met alle betrokkenen.’ Voor haar ligt de kracht van toerisme in de ontmoeting. ‘In sommige landen worden toeristen in een apart toeristendorp – haast een getto – gestopt, waardoor ze geen krachtige ervaring krijgen en de lokale inwoners zich ergeren. Of neem Airbnb: dat was een mooi idee om bezoekers en lokale bewoners bij elkaar te brengen, maar zie hoe snel dat totaal ontspoord is.’
Ze geeft het voorbeeld van het Nederlandse eiland Vlieland, waar alle belanghebbenden eerst de kracht van de bestemming bepaalden (rust, weids uitzicht) en op basis daarvan de maximumcapaciteit vastlegden. ‘In de razendsnelle groei van de voorbije decennia werden veel tropische plekken zo gepland dat de toerist niet eens meer buiten hoefde te komen. Dat heeft weinig te maken met de essentie van een plek, want die ligt nu precies in het contact met de mensen, en in de ervaring van het lokale culturele leven. Dát laat een impact na bij de bezoekers.’
Niet afwachten
Onder de naam Toerisme Trans
formeert werkt de Vlaamse toeristische sector, geduwd door Toerisme Vlaanderen, aan een nieuwe visie. ‘In Vlaanderen hebben we nog geen last van “overtoerisme”,’ zegt Schapmans, ‘maar de bezoekersaantallen voor de kunststeden stijgen overal. We moeten niet afwachten zoals Amsterdam deed. We moeten het evenwicht bewaken, dan hoeven we het later niet te herstellen.’
Hoe kunnen alle betrokkenen beter worden van toerisme? Toerisme Vlaanderen gelooft dat gastvrijheid en samenwerking de sleutels zijn om toerisme te veranderen. Vlaanderen, met zijn sterk sociaal weefsel, zijn grote middenveld met veel verenigingen en vrijwilligers, en zijn passie voor organiseren biedt een vruchtbare bodem om de mensen te leren gastvrijer te zijn. Tegelijk laat het hele idee toe om de toeristische aanpak zelf te herdenken, en gasten een waardevolle ervaring aan te bieden.
Elke Dens: ‘Toerisme heeft de kracht om ons wereldbeeld bij te sturen, zelfs te veranderen. Dat transformerende zit hem in het contact met de lokale realiteit. Als je daaraan voorbijgaat, bestendig je het idee van toerisme als massaconsumptie, als iets wat je dus onder controle moet houden.’
Het kleine eiland Palau, in Oceanië, mag je als reiziger pas op nadat je een contract hebt getekend dat je geen afval zult veroorzaken