De engel die op Käthe lijkt

Je hebt zo van die momenten waarop alles klopt. Zoals toen in het atelier van beeldhouwer Ernst Barlach in Güstrow, een stadje in Mecklenburg tussen de Oostzee en Berlijn. Vanaf het gulle bovenlicht sneed plotseling een bundel zonnestralen diagonaal door de ruimte en raakte een beeld. Even leek er iets hogers te zijn. Een vingerwijzing?

Het Atelierhaus dat Ernst Barlach in het begin van de jaren 30 liet bouwen, was voor ons ook zonder die lichtval een openbaring. De beelden van de Duitse kunstenaar (18701938) maken in al hun eenvoud een diepe indruk. Ze zijn intens in hun terughoudendheid, expressief in hun pose, geconcentreerd in hun blik. Ze zitten gevangen in hun beweging. Er spreekt vooral veel kwetsbare menselijkheid uit. Uit hout, brons en steen haalt de beeldhouwer de perfecte vormen. Expressionisme is het isme dat op dit werk gewoonlijk gespeld wordt.

Güstrow noemt zich op de stadsnaamborden trots voluit Barlachstadt Güstrow. Want het woonhuis met atelier in het groen bij de Inselsee, het meer aan de rand van het stadje, is niet het enige wat hier aan de kunstenaar herinnert. Ook in het gerestaureerde oude centrum is Ernst Barlach present. In en rond de bescheiden Gertrudenkapelle staan beelden opgesteld, van hem en van collega’s.

Ontaard

Misschien wel zijn wonderlijkste werk hangt te bengelen aan een gewelf in de dom van rode baksteen. Der Schwebende, ‘de zwevende’, is een memento voor de inwoners van Güstrow die op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog het leven lieten. De bronzen engel, armen over zijn/haar borst gekruist en wezenloos starend, zweeft in de richting van Flanders Fields, waar – je zou het haast vergeten – honderd jaar geleden ook nodeloos veel Duitsers sneuvelden. Het ‘monument’ werd in 1927 onthuld. Het vloekt niet met het ranke gotische decor uit de dertiende eeuw. Integendeel.

In het gezicht van de engel, dat verdriet en eenzaamheid verraadt, herken je de trekken van Barlachs collega en vriendin Käthe Kollwitz. Zij wist als geen ander wat verlies betekende; haar zoon Peter, amper 18, liet al in 1914 het leven aan het front in WestVlaanderen. Op de militaire begraafplaats in Vladslo staat haar expressie van het niet te peilen leed van de oorlog, Het treurende ouderpaar.

Je mag het een geschenk noemen dat er in Güstrow nog zoveel werk van Ernst Barlach te zien is. De kunstenaar maakte nog mee dat de nazi’s zijn werk als entartet, ontaard, bestempelden en uit de publieke ruimte verwijderden. Er werd veel vernietigd. Talrijke inwoners van het stadje heulden mee en waren de kunstenaar vijandig gezind.

Het monument in Güstrow was niet heroïsch, niet patriottisch, niet strijdlustig, niet revanchistisch. Dus was het helemaal niet naar de smaak van de nationaalsocialisten. Der Schwebende werd in 1937, een jaar voor Barlach aan een hartinfarct overleed, neergehaald, en uiteindelijk in 1941 omgesmolten. De

Niet heroïsch, niet patriottisch, niet strijdlustig, niet revanchistisch en dus helemaal niet naar de smaak van de nationaalsocialisten

250 kilo brons werd cynisch genoeg door de oorlogsindustrie gerecycleerd; volgens sommigen werden er granaathulzen van gemaakt.

Gelukkig was er nog de mal, voor een nieuw afgietsel. Sinds 1953 zweeft de engel weer in de dom. Zonder revanchisme.