Hoe verdraagzaam kun je zijn?

Hoe lang duurt het voor je als inwijkeling een volwaardige landgenoot bent? Dat hield Mihail Sebastian al bezig in 1934.

‘Het is me altijd moeilijk gevallen om deze twee woorden simpelweg uit te spreken: mijn vaderland. Van kind af aan ben ik het gewend dat er vraagtekens werden geplaatst bij mijn oprechtheid.’ De naamloze verteller in Sinds tweeduizend jaar groeide op aan de oevers van de Donau in Roemenië. Met dat landschap voelt hij zich sterker verbonden dan met zijn joodse wortels. De intellectuele kringen waarin hij verkeert, zien het andersom.

De Roemeense schrijver Mihail Sebastian (19071945), een pseudoniem voor Iosif Hechter, legde in dit boek veel van zijn eigen ervaringen. Net als het hoofdpersonage leefde hij tijdens het interbellum in Boekarest, op dat moment een bruisende cultuurstad. Met toneel, proza en journalistiek werk veroverde Sebastian er zijn plek. Hij rekende denkers als Emil Cioran en Mircea Eliade tot zijn vrienden. Samen koesterden ze een mateloze bewondering voor de filosoof Nae Ionescu. Maar Ionescu was behalve een vooraanstaande intellectueel ook een rabiate jodenhater. Deels onder zijn invloed beheerste antisemitisme het politieke en intellectuele debat. In zijn dagboeken getuigde Sebastian hoe zijn prominente vrienden hem een na een de rug toekeerden vanwege zijn joodse afkomst.

Sebastian verdroeg de onverdraagzaamheid. Paradoxaal genoeg leverde hij bijdragen aan het extreemrechtse blad van Ionescu. Maar in 1934 publiceerde hij met Sinds tweeduizend jaar een getuigenis over het alomtegenwoordige antisemitisme. Aan het begin van het boek vertelt een joodse student hoe medestudenten hem mishandelen en de toegang tot de collegezaal ontzeggen. Zo begint een innerlijke zoektocht naar zijn plaats in de samenleving. In elk hoofdstuk schuiven we een paar jaar op en verkeert de verteller in een nieuwe omgeving.

Joden als obstakel

Tijdens zijn studies raakt hij in de ban van de charismatische professor Ghita Blidaru, die pleit voor protectionisme en nationalisme. Later gaat hij aan de slag bij de modernistische architect Mircea Vieru, die voor een Amerikaans bedrijf een olieraffinaderij ontwerpt op het Roemeense platteland. De boeren komen in opstand tegen dit ra dicale toekomstvisioen. In de cafés van Boekarest ontmoet hij de revolutionair Stefan Pârlea, die met geweld de maatschappij wil hervormen. En in Parijs observeert hij de amorele arts Maurice Buret, die de levens van anderen manipuleert. Eén ding hebben die personages gemeen: ze zien de joden als een obstakel voor hun plannen.

Maar zoals uit de vele ontmoetingen van onze verteller blijkt, zijn ‘de joden’ allerminst een monolithisch blok. Boekhandelaar Abraham Sulitzer pleit voor het Europese jodendom dat tot stand gekomen is in de getto’s. Volgens de zionist Marcel Winkler kunnen de joden alleen zichzelf zijn in een eigen staat. De marxist S.T. Haim ziet in het zionisme dan weer ‘een kapitalistische valstrik, want het gaat ten koste van de Arabieren’.

Kwetsbaar

Door die wisselende invalshoeken geeft het boek een goed beeld van de ideeënstrijd die tussen de twee wereldoorlogen losbarstte. Het lezen vergt concentratie, maar het is genieten van de eloquentie waarmee al die visies tot leven komen. Met dank aan de bevlogen vertaling van Jan Willem Bos.

De verteller vindt in geen van die meningen zijn gading. Maar door de vele ontmoetingen groeit de angstige student uit tot een onafhankelijke geest die weerwerk biedt. Dat mondt uit in een vlammend betoog waarin hij antisemitische gemeenplaatsen ontkracht. Het is frappant hoe goed Sebastian in 1934 al aanvoelde wat er op til was. ‘Als ik erbij stilsta, is het ergste niet dat drie jongens op een straathoek “dood aan de joden” kunnen gaan staan roepen, maar dat hun geschreeuw onopgemerkt blijft, zonder op verzet te stuiten, als het gerinkel van een tram.’

Sinds tweeduizend jaar maakt pijnlijk duidelijk hoe kwetsbaar je bent als je tot een minderheid behoort. In dat opzicht blijft het boek actueel. Eerder dit jaar verscheen bij de kleine uitgeverij Vleugels een vertaling van Sebastians verhalenbundel Vrouwen. En na deze roman hebt u ongetwijfeld de smaak te pakken.