Oudste tekening is Afrikaans
In de Blombosgrot in ZuidAfrika is een tekening gevonden van zeventigduizend jaar oud. Dat is ongeveer dubbel zo oud als de eerste Europese grotkunst.
Lang hebben archeologen en cultuurhistorici gedacht dat de symbolische kunst een uitvinding is van de moderne mens, Homo sapiens sapiens, en dat diens oudste uitingen te vinden waren in de grotkunst in Europese vindplaatsen zoals Altamira, Lascaux, Chauvet.
Er was wel een mosselschelp met zigzagkrassen uit Java van een half miljoen jaar geleden, gemaakt door een eerdere mensensoort, Homo erectus, maar dat was de uitzondering die de regel bevestigde. Cultuur was iets voor de moderne mens. Hooguit had ook diens neefje de neanderthaler een beetje aan cultuur gedaan, maar veel meer dan wat stuifmeel van kleurige bloemen in een Israëlisch graf had die niet achtergelaten.
Niets van. In de Blombosgrot, aan de kust bij Kaap de Goede Hoop, haalden archeologen de jongste jaren doorboorde zeeslakschelpen voor een halssnoer boven, en brokken oker die bekrast waren met een zigzagmotief, zoals wij nu een oppervlak in een tekening zouden arceren. Die waren tussen zeventig en honderdduizend jaar oud. Minstens dertigduizend jaar ouder dus dan de oudste abstracte en figuratieve kunst uit Europa, ZuidoostAzië en elders in Afrika.
Nu melden de onderzoekers in Nature dat ze in dezelfde laag een stuk gesteente vonden waarop met oker is getekend. Eveneens een arcering, zo te zien. Al spreken archeologen met gevoel voor publiciteit al van ‘de oudste hashtag’. De negen lijntjes lijken willekeurig getrokken, maar als je aanneemt dat de steen deel uitmaakte van een groter patroon, en de lijntjes doortrekt, komt er inderdaad een soort arcering tevoorschijn. Volgens de onderzoekers is die gemaakt met een krijtje met een punt van een paar millimeter breed – een ‘wasco’, maar dan van oker.
Kunst of droedels?
De precieze laag waarin de steen is gevonden, werd op 73.000 jaar gedateerd. De steen zelf is van silcrete, een soort zandsteen waarin zand en grind aan elkaar gecementeerd zijn door opgelost en weer neergeslagen siliciumdioxide (het hoofdbestanddeel van zand). Dergelijke stenen werden door onze voorouders gebruikt om er werktuigen mee te maken. Het stuk waarop de tekening werd gevonden, komt waarschijnlijk van de productie van werktuigen.
De hamvraag: zijn die lijntjes bewust en met bedoeling getrokken – getekend – of zijn het alleen maar droedels, gedachteloze krabbels? Anders gesteld: wat is dat eigenlijk, een symbool, kunst, cultuur? Was dit patroon even toevallig als wat een paard produceert als je zijn staart in de verf doopt, of kwamen er hogere hersenprocessen bij kijken? En hoe kun je dat uitmaken?
Om na te gaan of de lijntjes bewust getrokken waren, gingen de onderzoekers aan de slag met gepunte krijtjes uit oker, met stukken oker met een scherpe rand, met penseeltjes (ze zeggen er niet bij of die van paardenhaar waren) en verschillende concentraties van okerpoeder in water. Dan vergeleken ze hun resultaten onder de microscoop chemisch en tribologisch met het origineel. (Tribologie is de wetenschap van wrijving en slijtage.)
Conclusie: de steen werd eerst glad gewreven en de tekening werd vervolgens aangebracht met een ge punt staafje oker. Dat vind je niet in de natuur. Het motief werd dus wel degelijk met voorbedachten rade aangebracht.
Dat hetzelfde motief, met wel twintig lijnen, ook in een eerder gevonden brok oker werd gekrast, versterkt alleen maar de conclusie: dit gebeurde bewust. Hier was een kunstzinnig iemand aan de slag.
Archeologen met gevoel voor publiciteit spreken nu al van ‘de oudste hashtag’