DE GESPLETEN RUSSISCHE ZIEL

In westerse landen herinneren triomfbogen of heroïsche monumenten aan militaire overwinningen. In Rusland zijn het indrukwekkende kathedralen of verrukkelijke kerken met hun zo Russische goud of anderskleurige koepels en koepeltjes. Tal ervan zijn gebouwd ter herdenking van gewonnen oorlogen. Overwinningen op de Zweden (1240) en op de katholieke Duitse ridderorden (1242) door de grootvorst van het noordelijke Novgorod, Aleksandr Nevski. Overwinningen van tsaar Ivan de ‘Verschrikkelijke’ op de TataarMongolen waarmee hij in 1552 een definitief einde maakte aan drie eeuwen Mongools juk. Overwinningen op de islamitische Ottomanen, die in 1783 resulteerden in Catharina de Grotes verovering en annexatie van de Krim. Overwinningen op de Polen van koning Sigismund Vasa (1612), en op de Fransen van Napoleon (1812) die beiden tot hun schade en schande dachten Moskou, het hart van Rusland, te kunnen bezetten.

De overwinningskerken zeggen veel over de verstrengeling van godsdienst en staat in de Russische geschiedenis, over de versmelting van Russisch patriottisme met aanhankelijkheid aan de orthodoxe kerk.

Voor de bloedigste van alle oorlogen, de Tweede Wereldoorlog, zijn geen kerken opgericht. Moskou, het ‘Derde Rome’, was inmiddels de baken geworden van een andere universele religie, een andere orthodoxie: het communisme. Er kwamen ditmaal triomfbogen en grootse monumenten ter ere van de meer dan twintig miljoen militaire en civiele doden.

Voor zijn immense offers kreeg het Sovjetvolk ditmaal, in de Russische ogen, een rechtmatige beloning. De SovjetUnie ging CentraalOostEuropa bezetten. Tot in zijn hart, Berlijn, werd het Europese continent gesplitst. De landen van het Warschaupact behielden slechts een schijnsoevereiniteit. Voor de Tsjechen, die op het niveau van WestEuropa stonden, de Polen en de Hongaren was die bezetting een regelrechte ramp. De Russen zagen dat heel anders. Uit de grote CentraalEuropese vlakte zou na de Poolse, Franse en Duitse geen vierde invasie meer dreigen. Het Sovjetvolk had met zijn bloed een veiligheidsgordel verkregen en verdiend.

De val van de Muur en de hereniging van Europa hebben een nieuwe episode toegevoegd aan de koude oorlog die Rus land, een mogendheid in Europa, maar geen Europese mogendheid, al eeuwen met het Westen voert. Parallel met zijn fascinatie voor de Europese/westerse techniek, wetenschap en cultuur loopt door zijn geschiedenis een rode draad van wantrouwen tegen Europa, tegen het Westen. De oostwaarts oprukkende Teutoonse ridderorden, het katholicisme, de latinitas, de verlichting, de democratie, het kapitalisme, alle zijn ze door de eeuwen heen voorgesteld en afgewezen als een bedreiging voor de Russische ziel. Filosofen, politieke denkers, grote schrijvers, van Fjodor Dostojevski tot Aleksandr Solzjenitsyn, bezwoeren dat Rusland de wereld maar kan dienen door Russisch te blijven, minder rijk, minder materialistisch dan het Westen, maar spiritueler, getrouw aan de eigen vrome traditie.

De Europeanen juichen toe dat de CentraalEuropese volkeren konden terugkeren naar het Europa waartoe ze behoren. Rusland, en zijn president Vladimir Poetin, zien het heel anders. Voor de zoveelste maal is Rusland misprezen, bedot, miskend. Michail Gorbatsjov heeft de verdedigingsgordel opgegeven. De dronkenlap Boris Jeltsin liet de SovjetUnie uiteenvallen en was bij de ondertekening zo dronken dat hij vergat van Oekraïne de Krim terug te nemen. Poetin neemt het zijn voorgangers en het Westen onherroepelijk kwalijk dat zij, in zijn ogen, Rusland als quantité négligeable hebben behandeld of laten behandelen. Hij is in eigen land populair omdat hij zich als een sterke leider gedraagt die respect afdwingt op het internationale toneel.

Er bestaat dan ook geen ‘reset’knop voor de westerse relaties met Rusland. Daarvoor zijn ze te oud, te beladen, te gecompliceerd. Jegens die nog altijd belangrijke speler op het wereldtoneel is een gesofisticeerde diplomatie nodig, met begrip voor diepgaande emoties, zonder daarom toe te geven aan chantage. Want dat leert een reis in Rusland. De gevoelens van patriottisme gaan diep, en emoties spelen een even belangrijke rol als de rede en koude belangen. Kreten tegen Poetin of stunts zoals gaan betogen op het Maidanplein in Kiev maken geen indruk.

Er bestaat geen ‘reset’knop voor de westerse relaties met Rusland. Daarvoor zijn ze te oud, te beladen, te gecompliceerd