Wereldgeschiedenis van Vlaanderen
Handel drijven in de elfde eeuw: ‘Schol en giet ze nog eens vol’
‘Wanneer iemand die niet tot het gilde behoort, naar het drinkgelag komt en daar betrapt wordt terwijl hij openlijk drinkt, zal hij vijf schellingen betalen of ter plekke lidmaatschap kopen. Clerici, ridders en vreemde handelaren stellen we hiervan vrij.’ Deze fascinerende bepaling is maar een van de 27 ‘gewoonten’ die we kunnen lezen in het oudste reglement van een middeleeuwse handelaarsgilde uit de Lage Landen. Het reglement, neergeschreven in SintOmaars rond 1100, vormt een van de vroegste getuigenissen van de commerciële ontplooiing in onze gewesten.
Het NoordFranse stadje SintOmaars, waar tot in de twaalfde eeuw nog Oudnederlands wordt gesproken, is in die tijd net als Brugge een belangrijke havenstad in het graafschap Vlaanderen. Vooral de handel met Engeland floreert, maar er zijn ook al snel intense contacten met het Duitse rijk, meer zuidelijke Franse regio’s en Catalonië. De stedelijke industrieën, voornamelijk textiel, beginnen te ontluiken. Dat alles valt af te leiden uit sporadische verwijzingen in oorkonden, kronieken of literaire teksten. Dat het er zo weinig zijn, hoeft niet te verwonderen. De clerici die dan nog haast alle teksten schrijven, hebben geen hoge pet op van de lekenwereld.
Toch beschikken we over één document: de Latijnse ‘consuetudines gilde mercatorie’, of de gewoonten van het handelaarsgilde van SintOmaars. Dat biedt ons een boeiende inkijk in een vroege stedelijke gemeenschap, met haar onderlinge afspraken. De oorspronkelijke optekening is niet bewaard, maar de gewoonten zijn om onbekende redenen rond 1318 overgeschreven in een register van wetsvernieuwing.
Wie betaalt, is welkom
Uit de gewoonten leren we dat leden van het gilde zowel van binnen de stadswal als vanuit de buitenwijk rondom de stad kunnen komen, en dat ze tot verschillende parochies behoren. Het gilde wordt geleid door ‘dekens’, de vergaderingen worden ‘kapittels’ genoemd. Lidmaatschap verkrijgen is niet moeilijk: wie betaalt en zijn naam laat bijschrijven in een speciaal register, bezit meteen ook gilderecht. Het is geen toeval dat het woord ‘gilde’ etymologisch dezelfde Germaanse oorsprong heeft als ons huidige woord ‘geld’.
Vreemd genoeg hebben alleen de eerste drie bepalingen uit de ‘gewoonten’ iets te maken met handel. De leden stellen dat ze enkel aan medebroeders hulp zullen bieden wanneer die onderweg worden aangevallen, bestolen of uitgedaagd tot een duel. Ze maken ook afspraken over hoe prijzen in de stad worden bepaald. Het merendeel van de volgende bepalingen handelt in detail over de organisatie, op geregelde tijdstippen, van een tweedaags drinkgelag of ‘potacio’ in de gildehal.
Die drinkgelagen verlopen volgens een vast scenario. De dag voor het drinkgelag roepen de dekens iedereen samen in een kapittelvergadering om onderlinge conflicten bij te leggen en een vredig verloop van de festiviteiten te verzekeren. De volgende twee dagen wisselen kapittels en de eigenlijke drinkfestijnen, die pas ’s avonds van start gaan, elkaar af. Leden van het gilde mogen, tegen een klein bedrag, zonen, neven of dienaars meebrengen. Religieuze diensten maken deel uit van het programma en de koster van de OnzeLieveVrouwekerk legt zelfs speciaal de relieken van de heilige Omarus klaar in de kerk.
Verboden met brood te slaan
Het reglement overloopt welke overtredingen tijdens het drinkgelag worden beboet, met sommen variërend van tien denieren tot vijf schellingen. Nietleden mogen niet zomaar komen meedrinken. Enkel voor clerici, ridders en vreemde handelaars
maakt men een uitzondering. Stelten of houten klompen zijn niet toegelaten. Ook ongepaste uitlatingen worden bestraft. Deelnemers mogen elkaar niet slaan met de vuist, een stuk brood of een steen. Lawaai maken na het rinkelen van de bel en drank mee naar buiten nemen zonder toestemming zijn verboden, net zoals te laat komen of zonder toestemming weer vertrekken.
Daarnaast wordt ook bepaald wie kan rekenen op extra wijn: de bewakers van de stadspoorten, de wijnschenkers, de wachters, bedlegerige leden, de vrouwen van gildebroeders die zelf op reis zijn, de priesters van de parochies die aan de vespers deelnemen, de koster van het kanunnikenkapittel.
Ten slotte bevatten de gebruiken nog een drietal bepalingen van meer algemene aard, die het samenleven in de stad moeten beschermen: over het aantal waarborgers dat nodig is bij leningen, over het verbod voor vreemdelingen om wapens binnen te brengen in de stad en over de bestemming van de resterende middelen na de organisatie van het drinkgelag. Die worden gebruikt om de straten en stadspoorten te verbeteren en de stad te beschermen. Gildeleden moeten bovendien medelijden tonen met armen en leprozen.
Waarom ging er zoveel aandacht naar het oude ritueel van de potacio, waar massale hoeveelheden wijn werden geschonken? De sociale functie van dronkenschap is bekend sinds de oudheid. In zijn Wetten stelt Plato al dat het feestelijk en georganiseerd drinken van wijn een onschuldige en goedkope manier is om het karakter van de medemens te testen en de zelfbeheersing te oefenen. Ook in de elfde eeuw brengt de potacio medeburgers samen, versterkt ze de solidariteit en laat ze toe elkaar op de proef te stellen. Echte kennis van elkaars temperament krijgt dan zelfs een nieuw belang: wanneer je samen handel drijft, zeker in soms onveilige situaties ver van huis, kun je elkaar maar beter vertrouwen.
Vergadercultuur
De potacio onderstreept ook het belang van de vergadercultuur. Het gilde is ook een vroeg politiek orgaan dat het algemene belang dient. De politieke ambitie van het gilde verschuift vanaf 1127 echter naar een nieuwe vorm van stedelijke samenhorigheid, de commune. Die vereniging van stedelingen tilt de juridische bewustwording naar een hoger niveau. Na de moord op de Vlaamse graaf Karel de Goede krijgt de commune van SintOmaars de nieuwe graaf Willem Clito meteen zover dat hij de stad een belangrijke keure verleent. Die bekrachtigt dat de graaf en de stedelingen de soevereiniteit over SintOmaars voortaan delen. Ze kent de inwoners bovendien een reeks voorrechten toe. Ook het gilde komt nog even aan bod: leden die binnen de stadssingel wonen, krijgen een aantal tolvrijstellingen en de opbrengst van de lokale muntslag mag gedeeltelijk dienen voor hun broederschap.
De mercantiele functie van het handelaarsgilde komt in handen van de hanze van SintOmaars. Die ontstaat wellicht rond 1155, wanneer koning Hendrik II van Engeland de burgers van SintOmaars officieel toelaat om zonder beperkingen handel te drijven in zijn rijk. Uit de oudst bewaarde statuten blijkt duidelijk hoe deze nieuwe associatie een erg exclusief karakter heeft. Ze behartigt vooral de buitenlandse belangen van de rijke koopliedenelite.
Wat overblijft van het gilde, tot in de vijftiende eeuw, is een eenvoudig broederschap ter ere van de heilige Omarus. Dat blijft belangrijk voor de religieus geïnspireerde samenhorigheid onder stedelingen, maar ook niet meer dan dat. In welke mate de bewoners ook in latere eeuwen rituele drinkgelagen houden, is niet helemaal duidelijk. Maar zoals de sociale betekenis van het drinken tijdens recepties, studentencantussen of bedrijfsfeesten vandaag nog toont, zijn de gebruiken van de handelaars van SintOmaars toch niet helemaal uit onze cultuur verdwenen.
Jeroen Deploige is hoogleraar middeleeuwse cultuurgeschiedenis en historische antropologie aan de Universiteit Gent.
Morgen: Een monnik reist nog voor Marco Polo door het Oosten.
In de elfde eeuw krijgt het rituele drinken een nieuw belang: wanneer je samen handel drijft, zeker in soms onveilige situaties ver van huis, kun je elkaar maar beter vertrouwen