Gedoemde liefde in een gebroken Europa

De regisseur van ‘Ida’ treft opnieuw raak met een romantisch drama. ‘Cold war’ is een film van een tijdloze schoonheid en van het mooiste dat u dit jaar op het grote scherm kunt zien.

‘Hij dacht dat ik mijn moeder was, dus nam ik een mes.’ In één zin legt de jonge Zula uit waarom ze haar vader heeft vermoord. Niet zozeer de uitleg, als wel haar stem (en misschien wel wat meer) overtuigen Wiktor om haar in te lijven in zijn project voor folkmuziek. Al is het misschien eerder zij die hém inlijft. Zula is niet alleen de femme fatale van deze onwezenlijk mooie, melancholische musical, maar ook het kloppende hart. In amper 85 minuten neemt dit koppel je mee in een zo diep snijdende romance dat het voelt alsof je een imposant epos hebt gezien.

De Poolse regisseur Pawel Pawlikowski verstaat de kunst om het belangrijkste ongezegd te laten. Dat toonde hij drie jaar geleden al met Ida. Met Cold war gaat hij in zekere zin verder op dat elan: opnieuw in zwartwit, opnieuw een verhaal met op de achtergrond een geschiedenis die spreekt tot vandaag. Hij inspireerde zich op het leven van zijn ouders, maar liet daarbij zijn verbeelding de vrije loop.

Dat verhaal begint op het Poolse platteland in 1949, waar Wiktor en Irena rondrei zen om volksliedjes op te nemen en talent te scouten. Zo ontdekken ze Zula. Maar wat begint in een naïeve liefde voor muziek en authentieke cultuur wordt al gauw propaganda. De communisten willen maar wat graag uitpakken met het ensemble, maar dan moeten ze wel zingen over de landbouwhervormingen. In deze kille tijden is er geen plaats voor kunstenaars.

Zula en Wiktor plannen hun ontsnapping. Een concert in OostBerlijn biedt een unieke kans. Wat volgt, is een tragische musical, een liefdeshistorie die verscheurd geraakt door een Europa waarin grenzen als littekens over de kaart liggen en waarin mensen slechts pionnen zijn in een spelletje Stratego.

Jeanne Moreau is terug

Mogelijk komt het door het zwartwit, en anders door het Parijse decor in een stuk van de film, maar actrice Joanna Kulig roept onvermijdelijk herinneringen op aan Jeanne Moreau, de melancholische ster van de nouvelle vague die vorig jaar overleed. Wat een actrice, wat een transformaties. Nu eens is ze de Parijse jazzdiva, dan weer is ze tien jaar ouder en Pools gedeprimeerd. Het is overduidelijk dat zij de muze is die Pawlikowski inspireerde, zoals Moreau dat was voor Louis Malle ten tijde van Ascenseur pour l’échafaud, waar Cold war op een rare manier aan doet denken.

Opnieuw is dat mogelijk de schuld van het zwartwit, dat onvermijdelijk een klassieke allure geeft aan de film. Daartoe dient ook het meer vierkantige formaat: het ‘Academyformaat’ zet de geliefden ook vast in een beklemmend kader, zoals hun grenzen worden afgebakend door hogere machten. Dit is een film van een tijdloze schoonheid.

De echte ster van deze film is dan ook de man die de camera dirigeerde. Pawlikowski ontdekte de Poolse chef fotografie Lukasz Zal halfweg tijdens het maken van Ida, waar Kulig al een bijrolletje had als zangeres. Dit is een film die er zo mooi uitziet, dat je er ook naar kan kijken zoals naar een fotografieexpo. Toch gooit de oogstrelende esthetiek je nooit uit het verhaal. Daarvoor is deze romance veel te meeslepend, daarvoor is Pawlikowski te veel meester van je gemoed.

Brexit

Wat blijft hangen, is een gevoel van spijt, van ‘wat als’. Zoals: wat als er geen grenzen in Europa waren? Waren deze geliefden dan niet gedoemd? Liefde ligt vast niet op de onderhandelingstafel van de Brexit. Maar al die grenzen, hindernissen en paspoortcontroles stemmen tot nadenken, zeker als deze film komt van een Poolse regisseur die op zijn veertiende met zijn moeder emigreerde naar Londen – en nu weer in Polen woont.

Zo wordt ook het personage van de nationalistische, racistische manager van het muziekensemble een waarschuwing voor het conservatieve reveil dat Polen in zijn ban heeft. Kunst staat niemand ten dienste. En eigenlijk houdt Pawlikowski zich ook ver van politiek. Cold war is geen pamflet of statement. Het is in de eerste plaats een pracht van een film, een melancholische romance die het hart in deze kille dagen vervult met warmte. Zo maken ze geen films meer.

Je kan naar deze film kijken zoals naar een fotoexpo. Toch gooit de oogstrelende esthetiek je nooit uit het verhaal