Met Merkel scharniert Europa

Authentiek Europees engagement, zoals dat van Angela Merkel, wijkt voor politici die weer onbeschroomd geloven in harde grenzen, zegt Bart Sturtewagen.

De ondergang van Angela Merkel voorspellen werd op den duur zoals de volgende beurskrach aankondigen. Vroeg of laat krijgt het orakel gelijk. Voorlopig verzaakt ze alleen nog maar aan het voorzitterschap van haar partij, de CDU. Het kanselierschap wil ze nog tot de verkiezingen in het najaar van 2021 blijven bekleden.

We zullen zien hoe realistisch dat voornemen is. De keuze die ze maakte, is die van haar voorganger, de sociaaldemocraat Gerhard Schröder in 2004. Het bekwam hem slecht. Bij vervroegde verkiezingen in 2005 moest hij gaan. Hij proefde wel nog het genoegen erkend te worden als de man die met diepgaande sociaaleconomische hervormingen Duitsland, destijds de zieke man van Europa, op weg zette naar een tweede naoorlogs economisch wonder. Dat en enkele goedbetaalde mandaten in het internationale bedrijfsleven verzachtten de klap.

Door te zeggen dat ze niet alleen het kanselierschap opgeeft, maar zich ook niet meer verkiesbaar stelt voor het parlement, noch voor enig ander politiek ambt, oogt ze radicaler dan JeanLuc Dehaene (CD&V), die in 1999 ook de gehele verantwoordelijkheid nam voor de dioxinenederlaag, om zijn partij een verscheurende interne oorlog te besparen. Hij verlengde zijn politieke loopbaan nog wel, eerst in de Senaat, nadien als burgemeester van Vilvoorde en in het Europees Parlement. Ook hij stapte het bedrijfsleven in.

Bittere slotfase

Merkel lijkt op twee gedachten te hinken. Enerzijds de vrijwel onvermijdelijke val voor zijn en anderzijds een greep houden op haar opvolging. Daarin schuilt gevaar, zoals bleek toen Margaret Thatcher, na ruim een decennium aan de macht te zijn geweest, in 1990 met rebellie in haar Conservatieve partij te maken kreeg. Zij zette na een tegenvallende eerste ronde in de verkiezingen voor het voorzitterschap een stap opzij ten voordele van haar dauphin John Major. Monter kondigde ze vervolgens aan dat ze voortaan een uitstekende backseat driver zou zijn. Afscheid nemen van de macht is altijd een moeilijke oefening. Met haar uitspraak gaf ze te kennen de nieuwe werkelijkheid nog niet te hebben begrepen. Ze dwong de kleurloze Major zich duidelijker van haar te distantiëren. Haar carrière eindigde in tranen.

Het kan ook voor Merkel nog een bittere slotfase worden. Ofwel wordt ze als partijvoorzitter opgevolgd door haar vertrouwelinge Annegret KrampKarrenbauer (AKK) ofwel wordt het een van de conservatievere kandidaten, Jens Spahn of Friedrich Merz, die de toon over haar centrumbeleid zullen verscherpen (DS 30 oktober). In beide gevallen wordt het een ongemakkelijke cohabitation. De nieuwe leider moet zo snel mogelijk een eigen naam maken. Het valt moeilijk aan te nemen dat het politieke samenleven met de aftredende kanselier in die omstandigheden nog bijna drie jaar wordt doorgetrokken.

Keerpunt

Intussen moeten de speculaties over het definitieve einde van de regeringsperiode van Angela Merkel niet laten vergeten hoe opmerkelijk lang ze overeind is gebleven in een tijdperk waarin politieke carrières aan de top kort worden en de kiezersgunst steeds vluchtiger blijkt.

Het keerpunt voor haar wordt algemeen gesitueerd in september 2015, toen ze de Duitse grenzen opende voor de honderdduizenden vluchtelingen en migranten die via de Balkanroute op weg waren naar het Westen en daardoor de open binnengrenzen van Europa in gevaar brachten. We zullen nooit weten wat er zou zijn gebeurd als Merkel zich in deze kwestie even onbuigzaam had opgesteld als in de Griekse financiële crisis die er net aan voorafging. De ontheemden die zich al op Europees grondgebied bevonden, zouden in diverse landen chaos hebben veroorzaakt. Geweld viel niet meer uit te sluiten. Duitsland zou door zijn hardvochtigheid het ‘ieder voor zich’ in Europa in de hand hebben gewerkt. Wie weet hoe die kettingreactie zou zijn geëindigd.

Geen nieuwe muren

Wat er ook van zij, Merkel wilde geen nieuwe muren oprichten in Europa. Ze was zelf achter een opgegroeid. Ze nam haar verantwoordelijkheid, ongeacht de gevolgen. Tegelijk was ze pragmatisch genoeg om, bij gebrek aan Europese solidariteit bij de opvang, ook fors bij te sturen wat de instroom betreft. Het migratieakkoord met Turkije getuigt van dat realisme. Desondanks was haar politieke deemstering ingezet.

Maar sinds dat scharniermoment in de herfst van 2015 verspeelden de politieke leiders in de vier Europese lidstaten die qua economisch gewicht op Duitsland volgen hun macht. David Cameron vergiste zich in zijn strategie om het euroscepticisme in zijn Conservatieve partij voorgoed uit te schakelen. Hij verloor in juni 2016 het Brexitreferendum. Ook de soci aaldemocraat Matteo Renzi probeerde in december 2016 bij referendum zijn land, Italië, grondig te hervormen, maar ging ten onder. De socialist François Hollande durfde zich in mei 2017 niet eens meer herkiesbaar te stellen. De conjunctuur herpakte zich te laat om zijn belofte haalbaar te maken dat hij de werkloosheid zou doen dalen. En in Spanje struikelde de conservatieve premier Mariano Rajoy in juni van dit jaar over een corruptieschandaal.

Merkel was er eerder dan ieder van hen en overleefde hen, ondanks haar wir schaffen das, politiek alle vier. Denkt iemand dat een van hen door de geschiedenis langer zal worden herinnerd?

Trage, saaie compromissen

Met Merkel scharniert de Europese geschiedenis. Zij was nog persoonlijk getekend door de gevolgen van twee wereldoorlogen en bouwde daarop, weze het als Realpolitikerin, een authentiek Europees engagement. Dat soort leiders wordt met iedere verkiezing en met de generatiewisseling, steeds schaarser. De tijd is aan jongere identitaire politici die opnieuw onbeschroomd geloven in harde grenzen, waar de vorige generatie nog de utopie van verdampende grenzen nastreefde. Zou de jonge Oostenrijkse kanselier, Sebastian Kurz, geweigerd hebben het wereldwijde migratiepact van Marrakech te ondertekenen als zij nog haar volle gezag had gehad?

Tot Merkels politieke erfenis behoort dat de radicale rechterzijde weer in alle Duitse deelstaatparlementen is vertegenwoordigd. Het axioma dat er rechts van die Union geen plaats mocht komen, is vervallen. Dat terugdraaien wordt moeilijk. Misschien klopt de analyse dat Merkel met de jaren te ver naar het centrum opschoof. Maar bij de regionale verkiezingen in Beieren werd de lijnSeehofer, die de AfD achternaliep, zwaar afgestraft. Tegelijk boekten de Groenen forse winst. Christen en sociaaldemocraten kalfden af.

Merkel stond ook model voor een politiek van trage, saaie compromissen, in Duitsland en in Europa. Die aanpak verliest het tegenwoordig van klare taal en onbuigzaamheid. De volgende vervaldag in die evolutie is mei 2019. Dan zal bij de Europese verkiezingen moeten blijken hoe groot de wil nog is om, na zes decennia gestaag zoeken naar overeenstemming, te strijden tegen de verbrokkeling. BART STURTEWAGEN is hoofdcommentator van deze krant. In 'Boeiende tijden' reflecteert hij over de actualiteit van de voorbije week. Illustratie R.L. Oppenheimer

Na ‘wir schaffen das’ overleefde Merkel achtereenvolgens David Cameron, Matteo Renzi, François Hollande en Mariano Rajoy