Hoe de Brexit onze relaties met Zwitserland gijzelt

In het hart van Europa broeit grote frustratie over de Europese Unie. De kans dat die uit de hand loopt, is niet gering. Ja, dit gaat over Zwitserland. Het land wil geen lid worden van de EU. Maar omdat het wordt omsingeld door EUlanden, begon het in de loop der jaren aan veel EUzaken mee te doen. Zwitserland is actief op grote delen van de Europese interne markt en is lid van Schengen. Het is actiever in de EU dan sommige lidstaten.

Net als de Britten werken de Zwitsers nu aan hun relatie met de EU. De Britten vertrekken, terwijl de Zwitsers juist naar de EU toe bewegen. Ze willen meedoen aan de interne markt voor elektriciteit, financiële diensten en energie, en aan de roamingregeling. Maar al bewegen ze in de omgekeerde richting, Bern en Londen stuiten op hetzelfde Brusselse probleem: als ‘derde land’ moet je meer concessies doen dan de tegenpartij. Als het om de interne markt gaat, kunnen de 27 nauwelijks ‘bewegen’. De markt functioneert dankzij regels die voor alle lidstaten gelden. Brussel is streng voor hen, en kan niet soepeler zijn voor nietlidstaten. Dat maakt de Britten, die allerlei uitzonderingen willen, razend. Elke dag lees je erover in de pers. Wat je minder vaak leest: ook de Zwitsers raken mateloos gefrustreerd.

De Brexit maakt de EUonderhandelingen met Zwitserland extra gecompliceerd: als de Zwitsers wat krijgen, willen de Britten het ook, en omgekeerd. Daardoor is Brussel voor iedereen streng. Strenger dan menigeen had verwacht.

Guillotineclausule

De band tussen Zwitserland en de EU is nooit makkelijk geweest. Over elk EUprogramma waaraan Zwitserland meedoet, hebben beide partijen een apart bilateraal akkoord gesloten. Er zijn nu ruim 120 akkoorden. Als een van beide partijen één akkoord opzegt, komen ze volgens een ‘guillotineclausule’ allemaal te vervallen. Dat maakt de relatie kwetsbaar. Er is altijd frictie tussen Brussel en Bern.

Nu loopt iedereen helemaal op eieren. Zwitserland is een directe democratie. ’s Lands grootste partij is de radicaalrechtse, eurosceptische SVP. Hoe inniger de Zwitserse banden met de EU, hoe meer referenda de SVP organiseert. Ook worden debatten over EUbesluiten die Zwitserland moet overnemen, in het Zwitserse parlement steeds feller. Daarmee staat niet steeds één issue ter discussie, maar – vanwege de ‘guillotine’ – alle 120 akkoorden. Elke paar maanden is het bijna raak.

Toen de SVP in 2014 het referendum over immigratiequota won – wat strijdig is met het vrije personenverkeer waaraan Zwitserland zich moet houden, en dus nooit echt is doorgevoerd – was in Brussel de maat vol. Bern kreeg te horen dat het systeem van bilaterale akkoorden niet meer te managen was. En dat het hun relatie in een stabielere vorm moest gieten. Sindsdien onderhandelen ze over een ‘raamakkoord’, waarin alle bilaterale akkoorden worden inge bed. Pas als dat raamakkoord er ligt, wil Brussel praten over Zwitserse deelname aan roaming of de energiemarkt.

Met een raamakkoord zal de relatie met Zwitserland meer lijken op die met nietEUlanden als Noorwegen of IJsland. Die twee doen ook aan veel mee in de EU. Oslo en Reykjavik zetten elk Brussels besluit automatisch om in een nationale wet of verordening. De bedoeling is dat de Zwitsers dit automatisme ook zullen hanteren.

Strafmaatregelen

Zwitserse eurosceptici protesteren. Waar dient directe democratie voor, zeggen zij, als je over een deel van je beleid niets te zeggen hebt? In september 2019 zijn er verkiezingen, en de SVP voert hier al keihard campagne over. Eind november organiseert ze bovendien een referendum over de vraag of de Zwitserse grondwet moet buigen voor internationale verdragen, onder andere met de EU – een ‘ja’ kan de hele Zwitserse buitenlandpolitiek op losse schroeven zetten. De onderhandelingen over het raamakkoord met Brussel zijn bijna afgerond. Maar door deze geladen po litieke sfeer durft de Zwitserse regering de twee laatste stapjes niet te zetten.

Probleem één is dat bedrijven in de EU die klussen doen in Zwitserland, dit acht dagen van tevoren moeten melden om fraude en loondumping tegen te gaan. Zwitserse bedrijven hoeven dat in de EU niet te doen. Dit is discriminatie op de interne markt, zegt Brussel. Oostenrijk en Luxemburg hebben die meldplicht geschrapt – waarom zou een derde land een uitzondering krijgen? Probleem twee is dat EUburgers na vijf jaar werken (en sociale lasten afdragen) in een ander EUland, recht hebben op een uitkering daar. In Zwitserland kan dat pas na vijftien jaar. Brussel wil geen stiefkinderen maken en eist dat dit omlaag gaat naar vijf jaar.

Tot tien tellen

Sociale kwesties zijn explosief, dezer dagen. De Europese Commissie wil stappen zetten tegen Oostenrijk, dat OostEuropese werknemers minder kinderbijslag gaat geven, al dragen ze evenveel af als Oostenrijkers. Waarom zou Brussel Wenen aanpakken en Bern tegemoetkomen? En als de EU Zwitserland tegemoet komt, eisen de Britten ook coulantie. Zo houdt iedereen iedereen in gijzeling.

Als Bern niet beweegt, kan Brussel strafmaatregelen afkondigen. Vorig jaar wilde het de Zwitserse effectenbeurs maar voor één jaar als gelijkwaardig erkennen. De Zwitsers, die op permanente erkenning hadden gerekend, namen dit hoog op – ze leven van de haute finance. Als zoiets dit jaar weer gebeurt, willen ze beurzen in de EU verbieden om in Zwitserse aandelen te handelen of hun contributie aan EUcohesiefondsen opschorten.

Zo slaapwandelt Europa in de richting van een nieuw conflict waar niemand bij gebaat is. Hopelijk tellen ze in Bern en Brussel tot tien voor ze dit laten escaleren.

Waar dient directe democratie voor, zeggen Zwitserse eurosceptici, als je over een deel van je beleid niets te zeggen hebt?

CAROLINE DE GRUYTER

standplaats Oslo. In 'Boeiende tijden' reflecteert zij over de actualiteit van de voorbije week. Illustratie R.L. Oppenheimer