Van al onze zekerheden is niet veel meer over

Politici die beweren de goede kant van de geschiedenis te kiezen, vergiftigen het democratische speelveld. Net nu kunnen we dat missen als kiespijn, zegt Bart Sturtewagen.

Van alle argumenten pro het VNMigratiepact is de bewering dat het

‘de juiste kant van de geschiedenis’ kiest, het meest betwistbare. Premier Charles Michel (MR) hanteerde het maandag in Marrakech. Twee dagen eerder had hij er de val van zijn eerste regering voor over. Het klinkt goed. Het voelt goed. Maar het is een gevaarlijke drogredenering.

Michel is niet de eerste of de enige die zich, op grote momenten, van zo’n hyperbool bediende. Bij de start van zijn verkiezingscampagne deed NVAvoorzitter Bart De Wever op 2 februari 2014 in Antwerpen iets gelijkaardigs. Hij zei toen: ‘Niets kan een idee stoppen waarvan de tijd gekomen is.’ En vergeleek zichzelf en passant met Maarten Luther.

Beide uitspraken hebben gemeen dat ze van de premisse vertrekken dat de geschiedenis onhoudbaar op een vooraf bepaald doel afstevent. Alleen dan is er een goede en een slechte kant aan. En alleen dan kan er sprake zijn van de onontkoombare noodzaak van de vervulling van een idee. In beide gevallen is de premisse vals. Volgens de wetten van de logica vervalt bijgevolg de erop gebouwde redenering.

Dat de premisse vals is, beseft iedereen die het boek Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans las. Als het kleine leven van een frontsoldaat, en zijn afstammelingen, tijdens en na een oorlog iedere dag een andere, fundamentele wending kan nemen, wat zou de geschiedenis van alles en iedereen dan vooraf in de rotsen zijn gehouwen? Wat Winston Churchill dacht over de onvermijdelijkheid van de loop van de geschiedenis, weten we uit zijn uitspraak: ‘De geschiedenis zal mild voor mij zijn, want ik ben van plan ze zelf te schrijven.’

De jihad zonder god

Van politici, en a fortiori van de historici onder hen, die dagelijks meemaken hoe events hun plannen doorkruisen, mag verwacht worden dat ze bescheidener omgaan met de dwingendheid van de geschiedenis. A week is a long time in politics, zei Harold Wilson. Dat ze zich op een tribune wat laten gaan in retorische overdrijving, is niet het punt. Het probleem is dat de claim die ze op de geschiedenis leggen, het politieke speelveld vergiftigt. Dat is een zware verantwoordelijkheid.

Als er aan de geschiedenis één goede en één slechte kant is en als die geschiedenis een noodzakelijke uitkomst heeft, dan is een normaal democratisch debat al gauw niet meer mogelijk. Dat debat gaat dan immers niet meer over zoeken naar een werkbare synthese waarmee conflicterende meningen en inzichten kunnen worden verzoend. Het gaat om een bijna sacraal gevecht tussen wie de onaanvechtbare waarheid verdedigt en wie zich er, vanzelfsprekend met kwaadaardige motieven, tegen verzet. Dat voert, zoals exstaatssecretaris Theo Francken deze week zei, naar ‘la guerre totale’. Of, in een iets oudere versie: ‘der totale Krieg’.

Het is de seculiere versie van de heilige oorlog, de jihad zonder god. De tegenstander en zelfs de waarnemer verliezen hun legitieme plaats in de discussie. Ze worden een enemy of the people. Een vijand van het volk. Dat volk bestaat niet meer uit kiezers en partijen, maar uit onverzoenlijke kampen. In de botsing tussen die kampen vallen de spelregels een na een weg.

Mentale lenigheid

Er schuilt bovendien een grote lichtzinnigheid in het aanjagen van die evolutie. Want de hoge woorden zijn natuurlijk niet gemeend. Dat blijkt uit de pragmatische houding van de politici die zich eraan bezondigen. Ze hebben het spreekgestoelte na hun daverende speech nog maar verlaten, of ze gaan alweer op zoek naar compromissen. Na het bad in het Grote Gelijk moeten ze letten op de kommer van alledag. En dat vereist een mentale lenigheid die, in het licht van de onafwendbare geschiedenis, net zou moeten worden afgezworen. Als België door zijn steun aan het pact de goede kant van de geschiedenis heeft gekozen, hoe kan het dan verder worden bestuurd met de minstens impliciete hulp van de partij die zich voortaan aan de foute kant ervan bevindt? De zoektocht van premier Michel naar de steun van de NVA voor het restant van zijn mandaat, staat haaks op zijn historische claim en maakt hem ongeloofwaardig.

Maar ook omgekeerd: als de NVA in dienst staat van de geschiedenis op haar onstuitbare pad, hoe kan het haar dan door haar leden worden vergeven dat ze door eigen falen heeft meegewerkt aan een VNtekst die, zo was toch haar boodschap, een fatale wending geeft aan die geschiedenis? De logische consequentie van die zware misstap zou het ontslag uit alle partij functies moeten zijn van de politieke verantwoordelijken ervoor. Pas na die boetedoening zou de partij zich opnieuw met recht de behoeder van haar historische missie kunnen noemen.

De maskers vallen af

Bij afwezigheid, in beide gevallen, van de wil om de gevolgen te dragen van de opgeëiste morele superioriteit, vallen de maskers af. Het ging slechts om een retorisch trucje, waaraan naderhand niet veel aandacht meer moet worden besteed. En net die hypocrisie, dat politieke cynisme, tast de geloofwaardigheid van de democratie aan, net op een moment dat ze daar het minst tegen gewapend is.

Die democratie is, alweer naar een uitspraak van Winston Churchill, het slechtste politieke systeem op alle andere na. Maar de voorsprong die ze op de alternatieven heeft, is miniem. Hij staat of valt met het vertrouwen van de burgers in degenen die hen zeggen te vertegenwoordigen. Dat vertrouwen is vandaag meer dan op enig moment sinds de Tweede Wereldoorlog in crisis. Gedesillusioneerd lopen mensen autoritaire en populistische leiders na of keren ze zich met geweld van het systeem af. Het is echt niet het moment om nog wat meer schroefbouten los te zetten die het gebouw op zijn fundamenten moeten houden.

We gaan 2019 in met groeiende onzekerheid over wat de komende weken en maanden zullen brengen, in ons land, in Europa en in de wereld. In 2018 hebben we geleerd dat van al onze zekerheden niet veel meer over is. Wat tot voor kort ondenkbaar was, neemt nu oplopende gradaties van waarschijnlijkheid aan. Voorkomen dat de hele constructie echt gaat wankelen, heeft nu prioriteit. Dat vereist van leiders een unieke combinatie van bescheidenheid en vastberadenheid. Als ze die kunnen vinden, zal de geschiedenis wel voor zichzelf zorgen.

Het vertrouwen in de democratie is vandaag meer dan op enig moment sinds de Tweede Wereldoorlog in crisis

BART STURTEWAGEN is hoofdcommentator van deze krant. In 'Boeiende tijden' reflecteert hij over de actualiteit van de voorbije week. Illustratie R.L. Oppenheimer