Moeder, waarom scrollen wij?
De scriptie van letterkundige Hannah Kruithof (25) maakt komaf met het negatieve aura rond Instagram. ‘Elke dag worden via Instagram eindeloos veel krachtige, esthetische verhalen verteld.’
De functie ‘schermtijd’ op iPhone moet ons sinds juni dit jaar bewuster doen omgaan met de smartphone, en specifiek met het gebruik van sociale media. Instagram is bij mij koploper, na Whatsapp. 28 minuten per dag spendeerde ik er gemiddeld de afgelopen week. Dat zijn er 1.456 per jaar. Stel dat ik tot mijn tachtigste actief blijf op Instagram, dan zal ik tijdens mijn gedigitaliseerde leven liefst 1.261 uur, ofwel honderd dagen hebben doorgebracht op Instagram.
Dat is best griezelig als je bedenkt wat je met die tijd zou kunnen doen. Die kennis over mijn schermtijd doet mij niet alleen stilstaan bij de hoeveelheid aandacht die ik schenk aan een online leven, maar ook bij de kwaliteit van die aandacht. Maakt Instagram je leven nu triester of rijker? Dat is voor veel gebruikers de hamvraag.
Cognitief wetenschappelijk onderzoek schept alvast geen positief beeld. Sociale media, zoals Instagram, zijn verslavend, manipulatief, afstompend en zelfverheerlijkend. Hoe idioter de Instagrampost of story, hoe meer volgers en likes, zo lijkt het wel, met katten, fitnessselfies en avocadoposts bovenaan elke ranking. Wie met het serieuzere werk bezig is, distantieert zich ervan. In mijn omgeving hebben al meerdere mensen hun account verwijderd. Al keren de meesten na een poosje wel weer terug.
Wie schrijft, die blijft
Er is geen ontsnappen aan de sociale media als venster op de wereld. Het is een beetje zoals bij de opkomst van de film als massamedium in het begin van de 20ste eeuw en de televisie in de jaren 50. Politieke partijen en bedrijven weten zich, via artificiële intelligentie en dezelfde mechanismes uit de cognitieve gedragspsychologie, óók een weg te banen naar onze emoties en gedragingen. Al zullen ze dat niet zo makkelijk toegeven.
Eenzelfde dubbele logica geldt voor kunst en cultuur. Artiesten verzamelen zich wel op sociale media, maar de waardevolle meesterwerken bevinden zich sinds de jaren 30 in de geïnstitutionaliseerde white cube. Idem voor literatuur. Wie veel leest en studeert, kent iets over mens en maatschappij.
Vandaag ontstaat via Instagram ook auteurschap. Boeken als Ugly Belgian
houses en Belgian solutions zouden er niet gekomen zijn zonder Instagram. Juist omdat de patronen die zo eigen zijn aan het medium – beeld en bijschrift die samen een feed of story vormen – ons iets vertellen over cultuur, mens en maatschappij. De Stan
daardhuiscartooniste Eva Mouton vervlecht in de teksten – de zogeheten cap
tions – bij haar cartoons op Instagram luchtige en zware thema’s. Multimediaartiest Dries De Poorter inspireerde zich op het sociale medium voor zijn automaat voor Instafamouskrasbiljetten: ‘Win tot 25.000 volgers!’ En inspirational quotes worden door Instadichters én uitgevers tot poëzie verheven. ‘Wat betekenen Oost en West, als de wereld rond is?’ klinkt dat bij Loesje. Samen zijn ze Instagramartiesten.
‘We moeten loskomen van waardeoordelen op Instagram,’ zegt Hannah Kruithof (25), die alle negatieve berichtgeving over sociale media te slim af is in haar scriptie De poëtica van Instagram. Creativiteit en beroering ondanks en dankzij constraints. ‘Mijn generatie mag dan wel een aandachtsboog hebben van acht seconden, ze is absoluut bezig met waarden, filosofie en esthetiek. Daarom heb ik geen literaire stroming of auteur geanalyseerd in mijn master Letterkunde, maar wel op een beschouwende manier gekeken naar Instagram. Wat zijn daar de narratieven, de betekenislagen, de taal en het creatieve proces?’
Complexe avocadopost
Zo toont ze aan dat zelfs achter een avocadopost een enorme complexiteit schuilgaat. De caption erbij, de likes er
‘De timing van een op het eerste gezicht banale avocadopost zegt wel iets over hoe de Instagrammer het moment ervaart, wat die persoon doet in het leven en wat die zinvol, waardevol en belangrijk vindt’
HANNAH KRUITHOF
op, de comments en een eventuele repost passen allemaal binnen de con
straints, ofwel de beperkingen van het medium, het kader dat alle gebruikers kennen. Zoals een gitarist het met snaren moet doen, en een schilder met verf en canvas, zo zal Mouton als Instagramartiest voor pastelkleuren en zwartwit blijven kiezen om een coherente Instagramfeed te bekomen. Dat web van impliciete regels en verwachtingen is op zich al complex.
Daarnaast ontdekte Kruithof dat een interactief communicatiemiddel zoals Instagram als medium voor expressie ook ambigu is. Sommigen posten niets en scrollen alleen. Maar als lezer zijn ze toch deel van het interactieve verhaal dat ontstaat. Zeker als ze gaan liken en commenten kan dat opnieuw voor beroering, verrassing of herkenning zorgen – niet toevallig ook pijlers uit de literatuur. Zo wordt elke Instagramgebruiker lezer én auteur van een groeiend narratief.
‘Hoe beeld, tekst, ruimte en tijd op elkaar inspelen heeft altijd een invloed op wat we zien als esthetiek en poëzie’, zegt Kruithof. ‘Zo zegt de timing van een op het eerste gezicht banale avocadopost wel iets over hoe de Instagrammer het moment ervaart, wat die persoon doet in het leven en wat die zinvol, waardevol en belangrijk vindt. Instagram zorgt in dat opzicht voor de ultieme democratisering van kunst, cultuur en filosofie, over grenzen heen. Al kan ik niet voor een hele generatie spreken. Omdat ik vooral Nederlandstaligen en Engelstaligen volg, heb ik eerder een Westerse kijk op de wereld.’
‘Mijn scriptie is vooral een uitnodiging voor vervolgonderzoek, over hoe wij lezen en betekenis creëren op Instagram,’ gaat Kruithof verder, ‘maar ook over wat een modern individu drijft en welke autoriteit de lezer en auteur krijgen als gevolg van de digitale revolutie. Die methodologie is vandaag onbestaande. Veel interessanter dan de vraag of sociale media ons nu goed of kwaad doen, is de vraag: wat zijn we eigenlijk aan het zeggen?’
Morgenavond wordt de Vlaamse Scriptieprijs 2018 uitgereikt in het Iers College in Leuven. Ontdek de overige genomineerden op www.scriptieprijs.be
Zoals een gitarist het met snaren moet doen, en een schilder met verf en canvas, zo zal Mouton als Instagramartiest voor pastelkleuren en zwartwit blijven kiezen