Was Cleopatra zo blank als de actrices die haar vertolkten?
Claudette Colbert, in 1934, zag er uit als een cabaretière. Vivien Leigh, in 1945, alsof ze naar Rhett Butler op zoek was. En Elizabeth Taylor oogde in 1963 met haar froufrou en zwaar aangezette ogen als de covergirl van een modemagazine uit 1964. Maar één ding hadden de beroemdste vertolksters van Cleopatra VII gemeen: ze waren lelieblank.
Je moest het in die tijden al erg bruin bakken (John Wayne als Djenghis Khan, echt waar) voor er vragen werden gesteld bij het casten van blanke sterren in niet zo blanke rollen. Dat is radicaal veranderd: anno 2019 ligt het onderwerp Hollywood en culturele toeeigening erg gevoelig. Opnieuw, nu An gelina Jolie en Lady Gaga strijden om de rol van Cleopatra in een nieuwe peperdure verfilming.
De namen van beide sterren deden een hevig debat ontvlammen. De jongste dertig jaar heeft immers het idee veld gewonnen dat de Egyptische koningin lang niet zo wit was als Hollywood haar voorstelt – misschien zelfs gewoon zwart. Popidool Beyoncé promootte die opvatting toen ze een reeks concerten inkleedde als een viering van de zwarte cultuur en geschiedenis. Daarbij droeg ze een outfit met sterke echo’s van de Egyptische legendes Nefertiti en Cleopatra. En dus vraagt ruim 2.000 jaar na haar zelfdoding iedereen zich af wat de huidskleur was van de vorstin die Rome tot een burgeroorlog bracht.
Het klassieke antwoord was dat ze etnisch en cultureel GrieksMacedonisch was. Cleopatra was de laatste vorstin van de Ptolemaeëndynastie, ontstaan na de veroveringen van Alexander de Grote in de vierde eeuw voor Christus. Ptolemaeus, een veldheer van Alexander, kroonde zichzelf tot farao van Egypte na Alexanders dood. De Ptolemaeërs waren dus Grieken, die Grieks spraken, zich Grieks gedroegen, en dat zo probeerden te houden. Seksueel en amoureus hielden ze zich volgens deze officiële versie ver van de Egyptenaren, en zich voortplanten deden ze in eigen kring, drie eeuwen lang. Cleopatra, die tien talen sprak, was trouwens de eerste die ook de taal van haar onderdanen sprak.
Graftombe van de zus
De jongste decennia zijn echter vragen gerezen over die theorie van Griekse raszuiverheid. Critici begonnen dit ‘eurocentrisme’ te hekelen, en wezen op aanwijzingen dat Cleopatra minstens gedeeltelijk zwart was. Zo is de identiteit van haar grootvader aan vaderszijde onbekend, en die van haar moeder onzeker. Bovendien werd vorige eeuw een graftombe ontdekt die werd toegewezen aan Arsinoë IV, Cleopatra’s zus. Een Oostenrijkse onderzoeker stelde op basis van botonderzoek vast dat het om een halfAfrikaanse ging. Dat zou ook niet zo vreemd zijn, zeggen de afrocentristen, want welke familie houdt er nu drie eeuwen inteelt vol zonder te degenereren? Helaas, het lijk verdween in de Tweede Wereldoorlog en historici hebben vraagtekens bij de toewijzing van de graftombe aan Arsinoë.
Gaat het dan om louter mythevorming, mede gebaseerd op de historische zekerheid dat er in Nubië, net ten zuiden van Egypte, een machtig rijk van zwarte farao’s heeft bestaan?
Klassieke historici wijzen op het muntstuk en de drie borstbeelden uit die tijd, op de geschriften van haar tijdgenoot Plinius de Oudere die nergens vermeldde dat Cleopatra donkere trekken had. De Romeinse propaganda had er nochtans belang bij om deze vrouw – letterlijk – zwart te maken. Dat lijken sterkere argumenten dan dat Shakespeare Cleopatra in de 15de eeuw als ‘taankleurig’ omschreef. En dus weten we het niet echt. Tot overtuigend bewijs van het tegendeel moeten we aannemen dat Cleopatra etnisch Grieks was, met wellicht ook wat Syrisch bloed.
En wie haar moet spelen? Lady Gaga heeft ItaliaansCanadese roots, Angelina Jolie DuitsCanadese met wat indiaans bloed. Moet de studio op zoek naar een Griekse die ook wat oosters oogt en een hint van Afrika in haar uiterlijk heeft? Best geen nieuwe Elizabeth Taylor in ieder geval, want wat we wel weten, is dat Cleopatra zeer intelligent was, maar met haar enorme neus zeker geen beauty was.
Plinius de Oudere vermeldt nergens dat Cleopatra Afrikaans oogde, terwijl de Romeinse propaganda er alle belang bij had haar – letterlijk zwart te maken