Als de knokploeg het parlement betreedt
Het taalgebruik van leiders als Trump en Johnson, om nog te zwijgen van Bolsonaro en Modi, slaat een wonde in de liberale democratie, schrijft
Alan Clark was een Britse politicus uit de tijd van Margaret Thatcher. Hij stond voornamelijk bekend als een onvermoeibare rokkenjager en om zijn extreemrechtse meningen. Ik interviewde hem zo’n twintig jaar geleden in zijn Londense flat. Onder het genot van een glas wijn klaagde hij over de teloorgang van de oude Britse vechtlust. Ik wierp tegen dat die onder de Engelse voetbalhooligans toch nog volop aanwezig was. Waarop hij met een dromerige blik in de ogen zei dat de knokgeest van het voetbalstadion inderdaad wel eens van pas zou kunnen komen.
Dat klonk toen enigszins extreem. Nu is dreigen met geweld haast een deel geworden van de dagelijkse politiek. Rechtse terreur groeit in het Verenigd Koninkrijk, en dat terwijl geweld in naam van de islam, voorlopig tenminste, is teruggelopen. Britse politici die zich uitspreken tegen een harde Brexit worden met de dood bedreigd, en het blijft niet altijd bij woorden. De antiBrexitpolitica Jo Cox werd in 2016 doodgestoken door een man die daarbij ‘Britain first!’ brulde.
Vijanden en verraders
Het VK is wat dat betreft zeker niet uniek. Radicaal rechtse groepen in de VS hebben slachtingen aangericht in plaatsen als Charlottesville en Pittsburgh onder leuzen als ‘de Joden zullen ons niet verdrijven’ – onder ‘ons’ verstaat men in zulke kringen blanke christenen. President Jair Bolsonaro van Brazilië is een openlijke voorstander van martelen. Zelfs in Duitsland, met name in het oostelijke deel, is extreemrechts weer in opkomst. En in India zijn moslims regelmatig het slachtoffer van moorddadige hindoenationalisten, die op zijn minst worden gedoogd door premier Narendra Modi.
De rancune van mensen die zich om de een of andere reden in het leven benadeeld voelen, is voor dictators en demagogen altijd een bruikbaar vat geweest om uit te tappen. Sommige mensen voelen zich van nature aangetrokken tot extreem geweld; onder de juiste omstandigheden komen ze graag in actie.
Technologie kan hierbij helpen. Haatgevoelens en agressie die vroeger onzichtbaar bleven, of alleen in voetbalstadions werden uitgeleefd, vinden nu via het internet weerklank onder miljoenen gelijkgezinde mensen. En dat blijft niet beperkt tot extreemrechtse groepen. Ook eigengereide linkse woede kan losbarsten tegen vermeende tegenstanders. Om van antisemitisme nog te zwijgen; daarvan zijn voorbeelden genoeg in de Britse Labourpartij, om maar één voorbeeld te noemen.
Maar de stijging van politiek geweld is vooral zo alarmerend omdat het actief wordt opgejut door democratisch gekozen leiders. President Trump noemt leden van de pers ‘volksvijanden’ en hitst zijn aanhangers op om mensen die kritiek hebben ‘lek te trappen’. Vier vrouwelijke congresleden met een moslimachtergrond moesten van hem maar ‘oprotten’ naar hun eigen land (drie werden in de VS geboren). Onlangs nog bedreigde Trump de persoon die uit de biecht had geklapt over zijn dubieuze gekonkel met de Oekraïense leider met de doodstraf. Geen wonder dat een politiechef in New Jersey die kortgeleden een zwarte tiener met zijn kop tegen een deur beukte zich liet ontvallen dat Trump ‘de laatste hoop van de witte bevolking’ was.
Boris Johnson is een veel chiquere figuur dan Trump. Maar ook hij kan het niet laten zijn politieke tegenstanders af te schilderen als landverraders die ‘heulen’ met de buitenlandse (dus Europese) vijanden. De
vermoorde Jo Cox is in het Britse parlement vervangen door een andere vrouw, Laura Sherriff. Toen zij Johnson verzocht om zijn taalgebruik te matigen omdat zijn woorden letterlijk worden geciteerd in doodsbedreigingen, snauwde de Britse premier haar toe dat ze moest ophouden met die flauwekul.
Manieren en fatsoen
Opruiende taal kan er makkelijk toe leiden dat mensen met een neiging tot geweld zich vrij voelen om het ook daadwerkelijk te plegen. Als de president of de premier zegt dat we bedreigd worden door landverraders, dan is het niet alleen geoorloofd om ze te lijf te gaan; het is onze patriottische plicht. Het gaat hier om meer dan een gebrek aan manieren. Democratisch debat, ook al zijn er parlementaire regels om binnen de perken van fatsoen te blijven, is nu eenmaal niet altijd even hoffelijk.
Het taalgebruik van Trump of Johnson – om maar te zwijgen van Bolsonaro of Duterte – heeft nog een ernstiger gevolg: het slaat een wonde in de liberale democratie. Een democratie werkt alleen als politici elkaar niet behandelen als aartsvijanden. Conflicten tussen verschillende belangen kunnen alleen worden opgelost door onderhandeling en compromis. Polderen maakt deel uit van elke representatieve democratie, niet alleen van de Nederlandse. Maar je kunt geen compromis sluiten met een verrader of een aartsvijand, net zomin als een gelovige dat kan over iets dat geldt als heilig.
Er zijn verschillende redenen te bedenken waarom oude democratieen zoals het VK en de VS worden verscheurd door tribale kampen die elkaar naar de keel vliegen. Het gaat in de huidige politiek steeds minder om belangen, en steeds meer om cultuur, identiteit, en woedende emoties die eindeloos worden weerkaatst op het internet. Dit is niet allemaal de schuld van politici. Maar als politieke leiders die razernij opzettelijk gebruiken om hun aanhang nog verder op te zwepen, dan brengen ze enorme schade toe aan de instellingen die onze vrijheid en veiligheid moeten beschermen.
We weten niet of het geweld zal afnemen als volksmenners als Trump, Johnson, Bolsonaro of Modi van het toneel verdwijnen. Dat hangt natuurlijk af van wie hen zal opvolgen. Maar als mensen eenmaal de beschaafde normen met de voeten treden omdat hun leiders dat ook al hebben gedaan, dan valt dat nog moeilijk terug te draaien. De akelige ironie van onze tijd is dat de leiders die het hardst roepen dat ze hun land weer groot zullen maken, het meest hebben gedaan om alles af te breken wat hun land groot heeft gemaakt.
Als politieke leiders hun al woedende aanhang nog verder opzwepen, dan brengen ze enorme schade toe aan de instellingen die onze vrijheid en veiligheid moeten beschermen