Meer dan porno
Erfenisjagers, rare badgasten, dronkaards en gierigaards, allemaal passeren ze de revue in Martialis’ epigrammen.
Rome, eind 1ste eeuw. Het Colosseum is pas gebouwd; keizer Domitianus is aan de macht en de drukke grootstad telt zowat één miljoen inwoners. Het zijn burgers van dat Rome die de dichter Martialis in zijn ongeveer 1.500 epigrammen laat defileren. Piet Schrijvers vertaalde zijn oeuvre, een absolute primeur in het Nederlands.
De Vlaming en zijn onhebbelijkheden leren kennen via De ideale wereld: dat is vergelijkbaar met het beeld dat je krijgt van de Romeinen als je de epigrammen van de geboren Spanjaard Marcus Valerius Martialis leest. Je maakt kennis met het dagelijkse leven in het keizerlijke Rome door de doorgaans spottende en satirische bril van een auteur die dat leven gebruikt om er literatuur uit te distilleren. Puntige literatuur, want dat is het vaste kenmerk van het epigram sinds zo’n jaar of 2.500: het moet kort en krachtig zijn. De Romein Martialis is de erkende grootmeester van het genre. Voor hem waagden ook tal van Griekse auteurs zich er al aan.
Erfenisjagers, rare badgasten, dronkaards, gierigaards en rijkaards, strevers, parasieten, dodelijke dokters en religieuze fanatici, boekverkopers en zelfverklaarde intellectuelen, allemaal passeren ze de bonte revue in Martialis’ twaalf boeken met elke keer zowat honderd epigrammen. En natuurlijk ook prostituees en al wie afwijkend gedrag vertoont tegenover de Romeinse seksuele normen en waarden. Dat obscene tot pornografische onderdeel van Martialis’ niet altijd vrouwvriendelijke oeuvre, goed voor zowat tien procent, kreeg de jongste decennia veel vertaalbelangstelling. De eeuwen voordien ging die aandacht volop naar Martialis’ meer moralistische epigrammen over het goede, epicuristisch getinte leven. Het aangebrande part van zijn werk werd gecensureerd, gecastreerd en onvertaald gelaten. Martialis, die zich voordoet als een armoezaaier terwijl hij tot de ridderklasse behoorde, werd ook lange tijd erg letterlijk gelezen, als een historische bron. Dat is hij natuurlijk niet. Ook niet als hij de legendarisch wrede keizer Domitianus, over wie de beeldvorming sinds kort wordt bijgesteld, de hemel in prijst.
Rechtvaardig
Veelvertaler Piet Schrijvers brengt nu de hele Martialis in het Nederlands: Verzamelde
epigrammen heet zijn boek. De hele Martialis? Dat klopt maar grotendeels. Het is onbegrijpelijk dat Schrijvers Martialis’ debuut, een dertigtal epigrammen over de openingsfestiviteiten in het Colosseum, niet heeft opgenomen, en wel omdat collega Vincent Hunink ze recent heeft vertaald. En de tweeregelige versjes die Martialis schreef bij feestmaaltijden en geschenken, goed voor meer dan 330 stuks, vond Schrijvers ‘gezien hun minimale literaire belang’ de moeite van het vertalen niet waard.
De keuze voor de vorm waarin je Martialis’ epigrammen vertaalt is bepalend: ga je al dan niet voor rijmende, vormvaste verzen? Tot nu toe kozen de meeste vertalers met literaire ambities daar inderdaad voor, niet alleen in de Lage Landen overigens. Volgens Schrijvers levert die keuze ‘onvermijdelijk een ietwat gedateerde en kinderlijke Martialis op’, want rijm en vormvastheid, dat is tegenwoordig iets voor kinderrijmpjes of light verse. Dat is een zware kortdoordebochtveroordeling, waarbij je je kunt afvragen of Martialis niet veel light verse schreef. Schrijvers wil als Martialisvertaler de eerste foreignizer zijn hij en behoudt daarom de oorspronkelijke vorm van de Latijnse gedichten. Wat zo’n formele keuze ook mag betekenen in twee heel andere taalen literaire systemen. Mij overtuigt Schrijvers niet met deze optie en met zijn vertaling die er het gevolg van is.
Een vertaling van een (bijna) volledig oeuvre lijkt een daad van rechtvaardigheid: zo heeft de oorspronkelijke auteur het toch gewild? Daar valt weinig tegen in te brengen. Alleen is een deel van Martialis’ oeuvre, door zijn inbedding in het dagelijkse Romeinse leven van de eerste eeuw en ook door zijn woordspelerigheid, nauwelijks nog te volgen in zijn finesses. Het foreignizen en de keuze voor volledigheid keren zich op zulke momenten tegen de vertaler. En ja, Schrijvers reikt uitleggende noten aan, maar dat hadden er in deze genadeloos vervreemdende vertaling veel meer moeten zijn. De inleiding op de vertaling, met boeiende bladzijden over onder meer de geefcultuur van de Romeinen en hun opvattingen over seksualiteit, lost het probleem van de onverstaanbaarheid maar deels op.
Emeritus hoogleraar Piet Schrijvers heeft er een indrukwekkende, eigenzinnige vertalerscarrière op zitten, met de integrale Lucretius als een absoluut hoogtepunt. In het geval van Martialis, die zich aan het einde van zijn leven in zijn Spaanse geboortestreek terugtrok, is er in de Lage Landen meer dan ooit nog plaats voor een stevige bloemlezing. Met spitsere, pittigere en meer gezouten vertalingen.
Het aangebrande deel van Martialis’ werk werd tot voor kort gecensureerd, gecastreerd en onvertaald gelaten