De opstand van de overbodigen
Voor corona is niet iedereen gelijk. Terwijl vluchtelingen opgesloten worden, mogen tienduizenden staatsburgers naar huis. Het virus legt het ware, fascistische gelaat van de beschaving bloot. De fantasie van Jair Bolsonaro wordt een biopolitieke waarheid.
Tot drie weken geleden repe teerden we in Marabá,een Bra ziliaanse stad aan de zuidelij ke uitlopers van het Amazone woud, met inheemse activis ten en de landloze beweging aan een herwerking van Antigone van Sophocles. De noodtoestand van de ziel, zoals Alexander Kluge het in een interview noemde, uitge lokt door het nieuwe coronavirus, leek vanuit het Amazonegebied nogal sur reëel. ‘Er komt bijna niets tot hier bij ons,’ zei de leidster van het lokale deel van de landloze beweging rustig, ‘dus ook deze ziekte niet.’ Toen we begin maart uit Euro pa vertrokken, leek de epidemie nog beheersbaar. Producties van NTGent, het stadstheater in Gent waarvan ik artistiek leider ben, waren nog volop op tournee door verscheidene Europese steden. Maar plotseling volgde de ene gebeurtenis de andere op. Eerst gingen onze grote zalen dicht, dan werden de gastvoorstellingen afgezegd, ten slotte werd NTGent volledig stilgelegd. Een actrice van wie de vader positief had getest op corona, ontsnapte nog net op tijd naar Europa voordat de vluchten geannuleerd werden. Het oude continent sloot zijn poorten, en zoals het 500 jaar geleden voor het laatst gebeurde, werden Europa en Amerika weer van elkaar gescheiden.
In heel Pará, de provincie waarin Marabá ligt, was er drie weken geleden slechts één bevestigd coronageval. Maar wat er zou gebeuren als de ziekte daadwerkelijk zou uitbreken, was niet te voorzien. Een functionerend gezondheidssys teem is er in NoordBrazilië niet en social
distancing is een privilege van de elite. Dus besloten we de repetities van Anti
gone in the Amazon stil te leggen, in over leg met onze coproducent MST (Movi mento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra). Die Braziliaanse landloze beweging omvat meer dan twee miljoen fami lies en bezet met de professionaliteit van een legale guerrilla onproductieve grond of grond die grote bedrijven zich illegaal hebben toegeëigend.
‘Er is veel wat verschrikkelijk is, maar niets is verschrikkelijker dan de mens’, klinkt het in de eerste en bekendste koorzang van Antigone. De hybris van de oude Grieken die in houten boten over de Mid dellandse Zee voeren of zich met eenvou dige medicijnen tegen de dood weerden, lijkt in het tijdperk van de globale econo mie haast kinderlijk. Vlak naast het bezette landgoed waar we tot drie weken geleden Antigone ensceneerden, vreet de grootste ijzerertsmijn in LatijnsAmerika zich een weg naar het woud, dagelijks worden klimaatactivisten door milities van president Jair Bolsonaro vermoord. De tekenen van de apocalyps zijn overdui delijk: in augustus vorig jaar regende het as in São Paulo. Midden op de dag viel de nacht. De windstroom die sinds mensen heugenis regen uit het Amazonewoud naar het zuiden brengt, bracht duisternis en vuur. De traditionele wetenschap en de wijzen van de inheemse stammen geven het ecosysteem van het Amazonewoud nog tien jaar. Als er tegen die tijd geen fundamentele ommekeer plaatsvindt, kantelt het. En wel onomkeerbaar, wat naar menselijke maatstaven betekent: voor altijd.
Mobiliteitsbeperking
En juist op dit moment breekt misschien wel de grootste pandemie van de laatste honderd jaar uit. Toen een maand geleden het eerste coronageval officieel werd vastgesteld in São Paulo, leek Bolso naro er met demonstratieve onwetend heid min of meer alles aan te doen om de impact van het virus zo extreem mogelijk te maken. Voor hem is het om het even: als lid van de globale elite heeft hij toegang tot een functionerend gezondheidssysteem, en in de luwte van de epidemie zal hij de Braziliaanse democratie nu volledig afschaffen, zo wordt gevreesd. Maar waar het hem vooral om lijkt te gaan: voor altijd afraken van wie hij overbodig acht.
Ik gruw bij de gedachte aan wat er de komende maanden in Brazilië zal gebeuren – en in alle andere landen in het Globale Zuiden. In de periferie van de globalisering treft het coronavirus hen met een bedrieglijke vertraging. Zij zullen, achtergelaten door de eigen elite, de ziekte met des te meer brute kracht voelen. Het is alsof corona de vernietigingsfantasieën van Bolsonaro voorbijsnelt. De institutionele herstructurering van de maatschappij wordt een biopolitieke waarheid. Want corona is juist geen ziekte die ‘iedereen gelijkstelt’: ook en vooral in het Globale Zuiden zullen de zwakkeren, de ouderen en de armen eraan sterven – en waarschijnlijk heel binnenkort in een ra zend tempo. Virussen uit de door de mens vernietigde wildernis springen over naar de beschaving en verspreiden zich binnen de kortste keren via het wereldwijde goe deren en transportnetwerk. Door geneti sche monoculturen te kweken, werden alle resterende immuunbarrières uitgeschakeld. Epidemiologisch gezien leven we in een distributienetwerk voor virussen. Mocht de globale agribusiness als onheilsmachine ontworpen zijn, je kon ze niet effectiever bedenken.
Maar het meest onheilspellende aan corona is echter de vertekening van het tijdsvlak. Niemand weet precies hoelang deze crisis zal duren, en sommigen ver moedden dat dit geen crisis is maar de essentie van een nieuw tijdperk. Niet als onderbreking, maar als waarheid van een nieuwe, posthumanistische beschaving introduceert corona haast onopmerkelijk deze noodtoestand. Ziekte als kritiek, in de kantiaanse betekenis: alsof de ‘rede’ in onze beschaving gezuiverd wordt van haar morele toevoegingen, haar idealistische zelfbeeld, om haar ware gelaat te tonen. En dat gelaat is helaas fascistisch.
Want hoewel de epidemiologische redenen duidelijk zijn, is het verbazingwekkend dat de westerse consensus van de ene dag op de andere luidt dat er voor het overleven van de naaste familie gezorgd moet worden en dat bovendien de instructies van de regering opgevolgd moeten worden. Het sluiten van de grenzen voor alle vluchtelingen en hun opsluiting in kampen wordt als een door de epidemie veroorzaakte mobiliteitsbeperking verkocht, terwijl tegelijkertijd tienduizenden staatsburgers uit de hele wereld naar huis worden gehaald. Juist omdat dat epidemiologisch zo volkomen tegenstrijdig is, is het tegelijkertijd in nationalistisch opzicht zo logisch. En terwijl het Globale Zuiden zich klaarmaakt om de volle prijs te betalen voor de globalisering van virussen, doet Europa – ach ja, Duitsland, Frankrijk, Zwitserland, België, want Europa bestaat niet meer – een beroep op nabuurschap en zelfvoorziening.
Gelobotomiseerde elite
Maar waar drijft het oude continent naartoe? Aangezien ik in Braziliaanse quarantaine veel tijd had, las ik online de cultuurbijlagen door. Als theatermaker stelde ik me het volgende seizoen voor: Mozarts Requiem of Die Entführung aus
dem Serail opgevoerd in zijden mondmaskers, quarantaineziekenhuizen nagebouwd op de bühne als symbool voor wat dan ook, balletdansers die de onhandige socialdistancingmanoeuvres van voorbijgangers imiteren, claustrofobische relatie en thuiswerkperikelen met postapocalyptische verfijning. Albert Camus’
Het oude Europa antwoordt op de crisis met introversie: de romantisering van de luxequarantaine als klasseprivilege en als het motto van het cultuurseizoen 20202021
De pest wordt waarschijnlijk het meest gespeelde stuk volgend jaar, gevolgd door vernieuwende adaptaties van de Decame
rone en Foucaults voordrachten over bio politiek. De beelden van lege Europese pleinen en straten die ik op Facebook zie voorbijkomen, zullen de mood van het komende seizoen bepalen. Vooral de dag boeken uit de quarantaine zullen op de zenuwen werken. Maar wat vandaag sur reëel, saai, kleingeestig lijkt, zal deel gaan uitmaken van het dagelijkse leven – en dus een cultureel goed worden. Het oude Europa antwoordt uit gewoonte op de cri sis met introversie: de romantisering van de luxequarantaine als klasseprivilege en als het motto van het seizoen 20202021.
Kort voor het opstijgen botste ik op een soort droomprotocol van de westerse postcoronaideologie: een essay van de Duitse ‘toekomstwetenschapper’ Matthias Horx, dat op Facebook bijna epidemiologisch gedeeld wordt. De columnist stelt zich een soort kleinburgerlijke welvaartsstaat voor, een heerlijke nieuwe wereld van muziek maken op balkons en eenzame wandelingen. De schappen in de supermarkt zijn in Horx’ wereld altijd gevuld, maar wie de goederen geproduceerd heeft en waar de benodigde grondstoffen ontgonnen zijn: oninteressant. Ze komen namelijk niet uit echte landen, maar uit spookachtige ‘lokale tussentijd se opslagplaatsen’. Dat Europa heeft logi scherwijze ook geen behoefte meer aan de ‘kwaadaardige, verdeeldheid zaaiende politiek’ van populisten: het is in essentie zo compleet exclusief, dat exclusie niet langer gepolitiseerd moet worden. Anti gone en Kreon zijn met pensioen, en de verlichte heerser doceert in het centrum van de wereldconsumptie de verzaking als laatste spirituele verfijning. Ook de Franse koningin Marie Antoinette heeft zich waarschijnlijk haar toekomst gelijkaardig voorgesteld: als eindeloze yogales van een door de geschiedenisfilosofie gelobotomiseerde elite. Alleen draaide het toen anders uit: de hongerigen marcheerden vanuit hun voorsteden naar de paleizen, Marie Antoinette verloor haar hoofd.
Opstand
Zal corona, zoals het de Spaanse griep verging, gevolgd worden door een globale opstand? Kay Sara, onze Antigone, heeft zich voorlopig diep in het woud bij haar stam teruggetrokken. Alle activiteiten van de Braziliaanse landloze beweging zijn tot nader order afgezegd, pas in november zullen we voortwerken aan An
tigone in the Amazon. Ondertussen is het gezondheidssysteem in Manaus, de grootste stad van het Amazonegebied, ingestort. Donderdag ontsloeg Bolsonaro zijn minister van Volksgezondheid, die tegen de wil van de president strenge beperkingen in het openbare leven had opgelegd. ‘Het leven is onbetaalbaar,’ zei Bolsonaro, ‘maar de economie en de
De intellectuele vernieuwing zal niet uit de gated community’s komen, maar uit de bossen, de favela’s en de banlieues, uit bezette huizen en monoculturen
werkgelegenheid moeten weer normaal worden.’ In de straten van Rio de Janeiro schreeuwden demonstranten: ‘Bolsonaro, moord!’ Zal hij vallen of als dictator uit de crisis komen? Niemand die het weet.
Maar één ding is zeker: de intellectuele vernieuwing zal niet uit de gated community’s komen waar het autoritaire neoliberalisme tot stand kwam. De filosofie van de toekomst zal uit de bossen komen, uit de favela’s en de banlieues, uit bezette huizen en monoculturen. De finale ironie van het verhaal, dat de machthebbers de geregeerden een filosofie van verzaking willen aanleren, zal niet in de smaak vallen bij de ‘overbodigen’.