De experts hebben het (even) voor het zeggen
Zeker in zijn populistische trek let de politiek niet erg op wat de wetenschap zegt. Tot de coronapandemie uitbreekt. Nu voeren experts het hoge en verlossende woord. Politici voelen zich in de schaduw gesteld. Maar dat zal niet langer duren dan de pandem
Van de gebarentolken kregen de virologen Marc Van Ranst en Steven Van Gucht een eigen naamgebaar. Dat steunt op uiterlijke kenmerken van de twee. Want iedereen kent hen, ‘van zien’. Ze passeren elke dag op televisie, iets wat wetenschappers anders nooit overkomt. Die met de trui, dat is Van Ranst, die met het litteken, dat is de andere. Ze zijn mannen van de wetenschap, ze confereren in werkgroepen zus en teams zo en komen het dan in de media uitleggen. Ze kennen rust noch duur om het gepaste antwoord te vinden op de coronacrisis. En wat meer is: de politiek beslist niets zonder hen te raadplegen.
De experts leggen uit wat het probleem is en hoe het moet worden aangepakt. Veel kan de politiek daar niet tegenover stellen. De pandemie eist niet alleen alle prioriteit – ze is letterlijk een zaak van leven of dood – ze heeft ook een uitgesproken ‘technisch’ en gespecialiseerd wetenschappelijk karakter. Veel ruimte voor politieke keuzen of ideologische discussie bestaat daarin niet. Van Ranst: ‘Virussen hebben geen politieke kleur’.
Dat het parlement hier bitter weinig in de melk te brokkelen krijgt, is tekenend. Geen enkele politicus belooft een lockdown in zijn verkiezingsprogramma, maar toch kondigt de regering zo’n drastisch collectief huisarrest af. Omdat de experts zeggen dat het moet, want een ‘objectief’ alternatief ervoor is er niet, toch niet zonder immense risico’s voor de volksgezondheid. Maar al stelt de Nederlandse regering graag dat zij zelfs een ‘intelligente’ lockdown heeft bedacht, ze maakt toch een volstrekt irrationele uitzondering voor religieuze vergaderingen, waar tot dertig mensen aan mogen deelnemen – al speelden religieuze bijeenkomsten een aanzienlijke rol in de vroege verspreiding van het coronavirus.
Lekken hebben een reden
Experts hebben dus zeker geen absoluut monopolie in het coronabeleid. Nederland bewijst het nog op een andere manier: de regering was er van plan om onder meer toiletpapier en pasta te rantsoeneren, om het hamsteren in te dijken. Toch zag ze daarvan af: de lobby van de supermarkten wou het niet. Wetenschappers
zijn in België al evenmin de enigen die het coronabeleid sturen. Economische lobby’s vragen inspraak, politici leggen eigen accenten. De Antwerpse burgemeester Bart De Wever (N-VA) weigerde een deel van de social distancing te handhaven. Manke afspraken in de Vlaamse regering leidden in belangrijke mate tot de communicatieve ‘miskleun’ rond het bezoek aan woonzorgcentra.
Hoe dan ook kan de politiek niet veel meer dan het wetenschappelijke advies van de experts bundelen in een beleid dat met staatsgezag wordt afgekondigd en met politiecontroles en boetes gehandhaafd. Het is haar taak om vertrouwen te wekken bij de bevolking door helder en transparant te communiceren. Als de goede zin van al dat onaangenaams duidelijk is en het de overheid menens is met wat ze doet, kan ze op veel burgerzin rekenen.
Zo bezetten experts nu een centrale plek in de besluitvorming. Een parlement kan al evenmin de gravitatiewet van Newton afschaffen of amenderen: de zwaartekracht is wat ze is. Dat is lastig voor politici die graag het laatste woord hebben – al zijn ze niet altijd goed geplaatst om daarover te mopperen als ze er in hun eigen corebusiness al niet in slagen om knopen door te hakken, bijvoorbeeld om een federale regering te vormen.
Dat leidde al tot spanningen. Want welk advies ze ook krijgt, het is wel de regering die de politieke verantwoordelijkheid draagt voor wat die experts bedisselen. En ondertussen drukken die wetenschappers, die van politici weleens het verwijt krijgen dat ze ‘mediageil’ zouden zijn, hen wel uit de publieke aandacht weg. Daarom schreven de Vlaamse universiteitsrectoren eerder deze week een open brief om het voor ‘hun’ wetenschappers op te nemen in een oproep tot wederzijds vertrouwen (DS 21 april). Of dat veel uithaalde, is niet zeker. Van het rapport van de experts die de exitstrategie voorbereiden, zijn al twee versies uitgelekt, woensdag in Le Soir en gisteren in De
Standaard, wat bevestigt dat er nog veel ruis op de lijn zit.
De Staatsveiligheid waakt
Toch is het niet ongewoon dat de politiek bij de wetenschap te rade gaat, integendeel. De wereld is complex en daarin politiek navigeren vergt gespecialiseerde kennis. Maar niet altijd is de toestand zo urgent als nu. Te soepeltjes omgaan met de lockdown eindigt al na twee weken in een hogere dodentol. Als de politiek daarentegen vindt dat ze, wat experts ook mogen zeggen, niemand zal bruuskeren met een forse aanpak van de klimaatcrisis, zal het pijnlijkste gevolg daarvan toch pas ver na de volgende verkiezingen merkbaar zijn.
In ‘gewone’ tijden bestaat altijd (veel) ruimte voor politieke en ideologische arbitrage. Vanzelfsprekend: politiek is keuzen maken en elke keuze is ideologisch geladen. Dat leidt vaak tot frustratie bij experts, zeker bij sociale wetenschappers, die jaren studeren op pakweg armoede of pensioenen, maar dan vaststellen dat politici toch het liefst een eigen cliënteel van kiezers blijven bedienen, ook als dat niet te rijmen valt met wat de experts uit hun studies hebben geleerd. Als ze het daarmee toch te bont maken, kan politici niets ergers overkomen dan wat donderdag gebeurde met de zeer partijpolitiek gestuurde wet van de vorige regering op het onbelast bijverdienen. Die werd vernietigd door het Grondwettelijk Hof, de experts van het recht.
In het slechtste geval zullen de in het ongelijk gestelde politici dan alsnog hun gelijk willen halen bij de publieke opinie, met gejammer over wereldvreemde of activistische rechters. Dat is ook in België niet onbekend. Het is een uitwas van het populisme in de politiek. Dat creëert wantrouwen tegenover de instellingen van de liberale democratie om ze te destabiliseren, zoals het gerecht, de media of de wetenschap. Dat is het universum van fake
news, feitenvrij redeneren en alternatieve waarheden. Dat krijgt alle ruimte op het internet en in deze coronacrisis maakt zelfs de Staatsveiligheid zich daar zorgen over.
De buik vol van experts
In de protesten in de VS tegen de lockdown, die expliciet de steun krijgen van president Donald Trump, droeg een betoger een bord mee met een curieuze tekst: ‘geen vaccinatie zonder representatie’. Die slogan politiseert de volksgezondheid door het oude democratisch beginsel van de vertegenwoordiging te koppelen aan de breed gepromote complottheorie dat
Geen enkele politicus belooft een lockdown in zijn verkiezingsprogramma
inentingen slechts een opzet van de elite zouden zijn om het volk ziek en mak te maken. Zoals die elite en haar meestal linkse acolieten zich ook meester zouden hebben gemaakt van onder meer de media of de universiteiten om de publieke opinie en de jongeren te indoctrineren, een in de VS maar ook in Nederland vaak verspreid gerucht.
Of in Groot-Brittannië. Het is niet zonder ironie dat het in de Britse regering minister Michael Gove is die de aanpak van de coronapandemie coördineert. Om het publiek gerust te stellen, onderstreept hij graag dat de regering zich laat leiden door ‘het beste wetenschappelijke advies’. Vier jaar geleden dacht hij daar anders over. Toen, in de aanloop naar het Brexitreferendum van 2016, wist diezelfde Gove zeker dat ‘de mensen de buik vol hebben van experts’. Veel van die experts vonden namelijk, anders dan Gove, dat het niet slim zou zijn van de Britten om uit de EU te stappen. Niet dat Gove een tegenargument klaar had. Naar klassiek populistisch recept maakte hij zich tot spreekbuis van het volk om experts en wetenschappers elke legitimiteit te ontzeggen en hen weg te zetten als irrelevante, ideologisch gedreven praatjesmakers.
Door zich achter ‘het volk’ te verschuilen, weigerde Gove om de politieke verantwoordelijkheid op zich te nemen voor zijn weigering om andere inzichten ernstig te nemen. Ze kwamen hem politiek slecht uit. In een interview in 2017 trachtte Gove zich nog te verdedigen met: ‘In het verleden hebben ze zich al zo vaak vergist’. En helemaal onzinnig is dat niet – hoe dan ook blijft het afwachten hoe het met de Brexit zal aflopen en wie in 2016 al dan niet gelijk had.
Te dure groepsimmuniteit
Maar vergissen, dat kan zeker, ook in de zo solide en immer objectief ogende exacte wetenschappen. Ook daar bestaan geen eeuwige of absolute zekerheden en zweven altijd twijfels rond. Dat is zeker het geval met het coronavirus, waarvan de experts de eigenschappen en effecten nog altijd niet volledig hebben doorgrond. Zo gaat het in de wetenschap altijd. En maar goed ook: als de wetenschap nooit twijfelde, onderzocht ze nooit nieuwe hypothesen en verdween elke dynamiek uit de wetenschap. Voortschrijdend inzicht bestaat niet zonder oude inzichten af te schrijven. Het is altijd roeien met de wetenschap die we hebben. Een vergissing is nooit uit te sluiten. Zo gingen de Nederlandse en Britse regeringen er een tijdlang van uit dat het opbouwen van groepsimmuniteit volstond om de pandemie in te dijken. Tot blijk dat die immuniteit maar zeer traag tot stand komt en dat het wachten daarop een onmenselijk hoge dodentol zou eisen.
De experts zijn er nooit mee klaar. De ijzeren, bijna mechanistische inzichten van de exacte wetenschap stuiten op de vraag van menswetenschappers om ook rekening te houden met de sociale en psychologische impact van onder meer een lockdown, om te letten op de juridische implicaties van apps die besmettingen opsporen en om de exitstrategie, zeker omdat die zo ingrijpend en langdurig zal zijn, te koppelen aan een breder maatschappelijk debat over hoe de toekomstige samenleving eruit moet zien. Daartussen lopen nog die ‘experts in alles’, opiniemakers die iedereen in snelheid nemen door zelf scenario’s te bedenken die vaak meer ideologisch geladen zijn dan ze zelf willen toegeven.
Nee, ook nu de experts de uitweg uit de pandemie tonen, is het politieke debat nog lang niet dood. Politici kunnen gerust zijn. Een studie van het King’s College London toont dat een succesvol doorgevoerde lockdown het vertrouwen in de instellingen en in de democratie versterkt en de links-rechts-voorkeuren niet beïnvloedt. Alleen de partij van de premier kan er electoraal beter van worden.
Als de wetenschap nooit twijfelde, onderzocht ze nooit nieuwe hypothesen