Zeker nu zijn monopolies dodelijk
Als farmabedrijven hun gang kunnen gaan, zal niet iedereen toegang krijgen tot de coronavaccins, vrezen JOSEPH E. STIGLITZ, ARJUN JAYADEV en ACHAL PRABHALA.
Stel je een wereld voor waarin een mondiaal netwerk van medische professionals de opkomende varianten van een besmettelijk virus in kaart brengt, geregeld de formule aanpast van de vaccinaties voor dat virus en die informatie ter beschikking stelt van bedrijven en landen in de hele wereld. Stel je bovendien voor dat dit gebeurt zonder overwegingen van intellectueel eigendom en zonder dat farmaceutische monopolies een wanhopig publiek uitbuiten om hun winsten te maximaliseren.
Dat mag klinken als een utopische fantasie, maar is hoe het griepvaccin de afgelopen vijftig jaar is geproduceerd. Via het Global Influenza Surveillance and Response System (GISRS) van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) komen deskundigen uit de hele wereld twee keer per jaar bijeen om de jongste gegevens over opkomende varianten van de griep te analyseren en te bespreken, en om te beslissen welke varianten ze moeten laten opnemen in het vaccin voor dat jaar. Als een netwerk van laboratoria dat 110 landen omspant, vrijwel geheel gefinancierd door overheden (en deels door stichtingen) is het GISRS een goed voorbeeld van wat Amy Kapczynski van Yale Law School ‘open wetenschap’ noemt.
Omdat het GISRS zich uitsluitend richt op de bescherming van mensenlevens en niet op winst maken, is het heel goed in staat om bruikbare kennis voor de ontwikkeling van vaccins te verzamelen, te interpreteren en te distribueren. De voordelen van die aanpak zijn duidelijk.
Ongegronde patenten
In haar reactie op de pandemie heeft de mondiale wetenschappelijke gemeenschap een opmerkelijke bereidheid aan de dag gelegd om kennis over mogelijke behandelingen te delen, klinische tests te coördineren, op transparante wijze nieuwe modellen te ontwikkelen en de uitkomsten onmiddellijk te publiceren. In dit nieuwe klimaat van samenwerking is het makkelijk om te vergeten dat farmaceutische bedrijven tientallen jaren de ‘kennis-commons’ hebben geprivatiseerd en gevangen hebben gehouden. Dat deden ze door hun controle over levensreddende geneesmiddelen uit te breiden via ongegronde, lichtzinnige of secundaire patenten en door te lobbyen tegen de goedkeuring en productie van generieke geneesmiddelen.
Met covid-19 is het pijnlijk duidelijk geworden dat zo’n monopolisering ten koste gaat van mensenlevens. De controle over de technologie die is gebruikt om tests uit te voeren, heeft de snelle uitrol van meer testkits gehinderd. Net zoals de 441 patenten van 3M waarin de woorden ‘beademingsapparaat’ of ‘N95’ voorkomen het moeilijker hebben gemaakt voor nieuwe producenten om op grote schaal medisch goedgekeurde mondkapjes te maken. In een groot deel van de wereld zijn meerdere patenten van kracht voor drie van de meest veelbelovende therapieën voor covid-19 – remdesivir, favipiravir en lopinavir/ritonavir. Die patenten hinderen nu al de concurrentie en bedreigen zowel de betaalbaarheid als het aanbod van nieuwe geneesmiddelen.
Poliovaccin: wel gratis
We hebben de keuze tussen twee toekomstscenario’s. In het eerste blijven we doorgaan zoals gewoonlijk, door ons afhankelijk te maken van de grote farmaceutische bedrijven, in de hoop dat een of andere potentiële behandeling van covid-19 de klinische tests zal doorstaan, en dat andere technologieën zullen opduiken om het op te sporen, te testen en ons te beschermen. In dat scenario zullen patenten monopolistische aanbieders de controle blijven geven over de meeste van die innovaties. De aanbieders zullen daar een hoge prijs voor aanrekenen. Zonder krachtig overheidsingrijpen zullen er levens verloren gaan, met name in de ontwikkelingslanden.
Hetzelfde probleem zal zich voordoen bij ieder potentieel vaccin voor covid-19. Anders dan het poliovaccin van de Amerikaanse arts Jonas Salk, dat onmiddellijk gratis ter beschikking werd gesteld, zijn de meeste vaccins die vandaag op de markt komen gepatenteerd. PCV13, het vaccin voor diverse varianten van longontsteking dat aan baby’s wordt toegediend, kost honderden dollars, omdat Pfizer een monopolie heeft. India registreert ieder jaar ruim 100.000 vermijdbare gevallen van kindersterfte als gevolg van longontsteking, terwijl het vaccin Pfizer jaarlijks grofweg 5 miljard dollar aan inkomsten oplevert.
In het tweede toekomstscenario zouden we onderkennen dat ons systeem – waarin particuliere monopolies profiteren van de kennis die grotendeels door publieke instellingen wordt geproduceerd – niet op zijn taak berekend is. Zoals pleitbezorgers van de volksgezondheid en wetenschappers al lange tijd betogen, zijn monopolies dodelijk, doordat ze de toegang afsnijden tot levensreddende medicijnen die anders, onder een alternatief systeem, wél beschikbaar zouden zijn geweest – zoals het systeem dat de jaarlijkse productie van het griepvaccin faciliteert.
Costa Rica toont de weg
Het inzicht dat een alternatieve aanpak nodig is, groeit. De regering van Costa Rica heeft onlangs de WHO opgeroepen om een vrijwillige pool te creëren voor rechten op intellectueel eigendom rond covid-19-behandelingen. Die zou meerdere producenten in staat stellen nieuwe geneesmiddelen en diagnostieken te leveren tegen betaalbaardere prijzen.
‘Patent pooling’ is geen nieuw idee. Via de Medicines Patent Pool hebben de Verenigde Naties en de WHO jarenlang geprobeerd de toegang tot behandelingen voor hiv/aids, hepatitis C en tuberculose te verbeteren. Ze hebben dat programma nu uitgebreid om er ook behandelingen voor covid-19 in te kunnen opnemen.
Sommigen zullen betogen dat de coronacrisis een uitzonderlijk geval is, of dat de dreiging van verplichte licenties voldoende middelen biedt om farmaceutische bedrijven te dwingen zich goed te gedragen. Maar afgezien van onderzoeksinstituten die opereren in de frontlinie van de zorg en niet alleen uit zijn op kortetermijnwinst, is het niet duidelijk of farmacieconcerns hun verantwoordelijkheden wel begrijpen. Gilead, de producent van remdesivir, reageerde in eerste instantie op de crisis door voor remdesivir de status van ‘orphan drug’ (experimenteel geneesmiddel) aan te vragen, waardoor het een sterkere monopoliepositie zou kunnen krijgen en in aanmerking zou komen voor grote belastingvoordelen. Na publieke protesten heeft het bedrijf die aanvraag ingetrokken.
We hechten al veel te lang geloof aan de mythe dat het huidige systeem noodzakelijk is. Het succes van het GISRS en andere toepassingen van open wetenschap laten zien dat dit niet klopt. Het is tijd voor een nieuwe aanpak. Wetenschappers en beleidsmakers zijn al naar voren gekomen met veelbelovende voorstellen om sociaal nuttige farmaceutische innovatie te genereren, in plaats van louter winstgevende. Er is nog nooit een betere tijd geweest om die ideeën in de praktijk te brengen.
Zonder krachtig overheidsingrijpen zullen er levens verloren gaan in de ontwikkelingslanden