De herinnering blijft, het trauma evenzeer
De vijfde aflevering van ‘Kinderen van de Holocaust’ op Canvas staat on hold. Een getuige twijfelt over haar bijdrage. De staat Israël drijft een wig.
BRUSSEL I Canvas wil de nieuwe, zevendelige reeks Kinderen van de Holocaust snel aan zijn kijkers aanbieden. Daarin getuigen twaalf overlevenden en nabestaanden hoe ze de Jodenvervolging door de nazi’s hebben beleefd. Dinsdag startte de reeks op televisie en de vijf al afgewerkte delen mochten meteen verschijnen op het online platform VRT Nu. Toch zijn daar geen vijf, maar vier episodes te zien. De vijfde staat on hold. Het onderwerp is dan ook controversieel: de rol van de Holocaust in Israël. Een getuige in de serie, Malka Koretzki, twijfelt nu of haar bijdrage aan die aflevering wel zinvol is.
De aflevering memoreert hoe bij de stichting van de staat Israël in 1948 een deel van de oorspronkelijke Arabische bevolking met geweld is verjaagd. En dat de territoria die Israël tijdens opeenvolgende oorlogen veroverde, wel degelijk bezette gebieden zijn, die worden gekoloniseerd in strijd met het internationaal recht.
Lang niet alle ‘kinderen van de Holocaust’ denken daar hetzelfde over. Voor Koretzki is het grote Israël het door God geschonken en in de Bijbel beloofde historische land. Tekenaar Michel Kichka wijst erop dat niet iedereen in Israël dezelfde democratische rechten geniet, dat de bezettingspolitiek niet tot een duurzame vrede kan leiden en dat de Holocaust dat alles niet kan goedpraten. David Wagman, die als kind moest onderduiken tijdens de oorlog: ‘Ik zou niet kunnen leven in zo’n fascistisch land dat nazimethodes inzet bij de annexaties.’
Geen nood aan treurnis
Niet alle Israëli’s steunen het harde, rechtse beleid van premier Benjamin Netanyahu, en ook over de Holocaust verzandt het debat in polarisering. Vooral Joden buiten Israël, zegt Wagman, vinden elke kritiek op het land onbetamelijk. Kritiek wordt snel als antisemitisme bestempeld, met de Holocaust als moreel argument. Het is een probleem, vindt Michel Kichka, dat de geschiedenis zo ingezet wordt als ‘nationalistisch instrument’.
Toch stond Israël lang sceptisch tegenover de overlevenden van de kampen. Volgens de zionisten die zich eerder al in Palestina vestigden, hadden die zich als makke schapen naar de slachtbank laten leiden. Nu er een nieuw land op te bouwen viel, had ‘de nieuwe Jood’ geen nood aan treurnis om het verleden. Dat veranderde toen in de late jaren 1960 de rechtse partij Likoed, die van Netanyahu, de Holocaust begon in te zetten als legitimering van haar beleid.
Die politisering biedt echter weinig ruimte voor de existentiële ervaring van overlevers en nabestaanden. Dat komt scherp tot uiting in de relatie tussen de vorige week aan het coronavirus overleden Henri Kichka en diens zoon Michel, die in Kinderen van de Holocaust ruim aan het woord komt. Henri overleefde de kampen, zijn ouders en twee zusjes niet. Het duurde tot 1988 eer hij over zijn ervaringen sprak, na de zelfmoord van zijn zoon Charly. ‘Wij droegen wel degelijk de posttraumatische sporen van de Holocaust’, zegt Michel Kichka nu.
Opbieden in slachtofferschap
Kichka senior begon publiek te getuigen over zijn ervaringen. ‘Ja, hij was een getuige en een held geworden, maar ik wilde een vader’, vertelt junior. En vader verviel in het omgekeerde: opbieden in slachtofferschap. In zijn strip Deuxième génération (2012)
toont Michel Kichka een gesprek met zijn vader over Primo Levi, die de Holocaust overleefde tot wanhoop hem naar suïcide dreef. ‘Hij schrijft goed,’ zegt vader, ‘maar hij heeft niet zoveel geleden als ik.’
In de Canvas-serie maakt getuige Betsy Sobol zo’n vergelijking met haar broer Paul: ‘Hij verbleef in bakstenen gebouwen, wij in houten barakken. Hij zat in een werkkamp, ik in een vernietigingskamp. Hij maakte een dodenmars mee, ik niet. Toen hij terugkwam, werd hij meteen geholpen, ik helemaal niet.’
Vergelijken is een manier om orde te brengen in een onverwerkt trauma. Verwerking, denkt Shaul Harel, kan alleen in ‘een ingetogen bezinning over het lot van de mens’. Die kreeg tot nu, na driekwart eeuw, nooit veel kans. Eerst werd ze moreel vermorzeld tussen moedig heldendom en passief slachtofferschap, nu drukt de dwang van de nationalistische politisering erop.
‘Mijn broer zat in een werkkamp, ik in een vernietigingskamp. Toen hij terugkwam, werd hij meteen geholpen, ik helemaal niet’
BETSY SOBOL
Overlevende
‘Mijn vader werd een getuige, een held. Maar ik wou een vader’ MICHEL KICHKA
Tekenaar en zoon van een overlevende
‘Kinderen van de Holocaust’, elke dinsdag op Canvas om 21.20 uur. Vier afleveringen op VRT Nu.
Piet Boncquet, ‘Kinderen van de Holocaust’, uitgeverij Polis, 279 blz., 22,50 euro.