Een collectief dagboek
Walter Kempowski bundelde duizenden persoonlijke getuigenissen tot een collectief geheugen van de laatste oorlogsdagen. Ontroerend én historisch waardevol.
2 0 april 1945. In het Beierse Woud bloeien de appelbomen. In de Führerbunker in Berlijn verloopt Hitlers laatste verjaardag in mineur, voor hem dan toch. De Russen hebben de stad omsingeld en openen het vuur. Het weerhoudt minister van Propaganda Joseph Goebbels er niet van om een daverende verjaardagstoespraak te houden op de radio. Zijn geloof in de Duitse overwinning blijft overeind. Onder de soldaten in Berlijn vloeit de wijn rijkelijk. De Belgische Waffen-SS-officier Léon Degrelle is bij het binnenrijden van de stad onder de indruk van de Duitse discipline: ‘In het ineenstortende Berlijn was geen spoortje paniek te ontdekken.’
‘Een zwanenzang’, noemt de Russische collaborateur Arthur Mrongovius het. Honderden kilometers verderop weten ze wat Berlijn te wachten staat. Tal van Duitse soldaten bevinden zich al in een krijgsgevangenkamp van de geallieerden. In Oost-Pruisen worden
Duitstalige inwoners opgepakt door het Rode Leger. Fotografe Margaret Bourke-White rijdt samen met de Amerikaanse troepen Leipzig binnen. Ze vinden er de lijken van prominente nazi-families die zich collectief omgebracht hebben. In het bevrijde kamp Buchenwald maken de ex-gevangenen plannen voor een feest op 1 mei. Hun lotgenoten in Dachau zitten ondertussen nog middenin de gevechten tussen Amerikanen en Duitsers. Aan schrijfster Anaïs Nin gaan die gebeurtenissen volledig voorbij: zij is vooral opgetogen over het fluwelen hoedje dat ze die dag cadeau kreeg.
Het is maar een kleine greep uit de stemmen die de Duitse schrijver Walter Kempowski (1929-2007) samenweeft in Zwanenzang 1945, een collectief dagboek van Hitlers laatste verjaardag tot aan de bevrijding. Dit boek vormt het slotakkoord van een tiendelig project,
Das Echolot, dat Kempowski tussen 1993 en 2005 publiceerde en dat is opgebouwd rond de cruciale momenten van de Tweede Wereldoorlog. Het laatste deel is nu, precies 75 jaar na de feiten, in Nederlandse vertaling uit.
Kempowski had al verschillende romans over de pijnlijke Duitse geschiedenis uit, toen hij begin jaren tachtig ego-documenten uit de oorlogsjaren begon te verzamelen. Hij ploos archieven uit en zette zoekertjes in de krant met de vraag naar brieven en dagboeken.
Het leverde hem een enorme collectie op. Daaruit knipte hij fragmenten en plakte ze aaneen tot een veelstemmige herinnering. De laatste woorden van Hitler en Mussolini staan naast de telegrams die Churchill en Stalin in die dagen uitwisselen. Brieven van Russische soldaten worden afgewisseld met getuigenissen van Duitse vrouwen die door hen verkracht werden. Duitse soldaten nemen het woord naast Britten en Amerikanen. Huisvrouwen en scholieren hebben evenveel recht van spreken als de prominente stemmen van Richard Strauss en Thomas Mann.
Het is indrukwekkend hoe Kempowski dat uiteenlopende materiaal aaneenrijgt tot een logisch geheel, zonder zelf tussen te komen. Dat betekent dat we niet altijd feiten lezen, maar ook geruchten waarvan we ondertussen weten dat ze niet kloppen. Zo komen we heel dicht bij wat mensen in die tumultueuze dagen gevoeld hebben.
Van Hitlers laatste verjaardag gaat het verder naar 25 april (de dag waarop Amerikanen en Russen elkaar de hand reiken aan de Elbe) over 30 april (de dag waarop Hitler zelfmoord pleegt) tot de Duitse capitulatie op 8 en 9 mei.
Het is niet altijd even boeiend. Het einde van de oorlog is ook een gigantische militaire operatie waarin duikboten en troepen teruggetrokken worden. Wie niet vertrouwd is met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, kan verloren lopen tussen die overdaad aan namen en gebeurtenissen. Ik moet bekennen dat ik wel eens doorbladerde om te zien hoe lang het allemaal nog zou aanslepen. Tegelijk komt dat gevoel dicht bij de eindeloze uren die mensen er
Brieven van Russische soldaten worden afgewisseld met getuigenissen van Duitse vrouwen die door hen verkracht werden
vaarden aan het front of in de schuilkelder.
Toch werken al die verhalen vooral verslavend. Het voelt als bladeren in een eindeloos familiealbum waarin telkens nieuwe gezichten opduiken. Daarbij maak je kennis met de mens in al zijn facetten en gemoedstoestanden. Los van de historische waarde is het diep ontroerend.
Weinig euforie
Het einde van de oorlog brengt maar weinig euforie teweeg. In Londen steekt een groot overwinningsfeest op, maar in Parijs ziet de latere Nobelprijswinnaar Claude Simon lege straten. De Duitsers worden langzaam wakker uit een collectieve illusie en meten verdwaasd de schade op. De Joodse
Alisah Shek, die van haar twaalfde tot haar achttiende opgroeide in kamp Theresienstadt, grijpt naar de keel: ‘De dingen openbaren zich in al hun zinloosheid. En dat juist op het moment dat wij hoopten te kunnen leven.’ Ook de Britse sergeant Martin Hauser blijft achter met gemengde gevoelens. De oorlog heeft in zijn ogen de beschaving zo goed als vernield, maar bracht ook samenwerking tussen individuen en naties op gang.
Dat schrijft hij op het moment waarop in San Francisco de oprichting van de Verenigde Naties aan de gang is. Maar dat er na deze onwezenlijke crisis een positieve kentering komt, daar geloven de meeste getuigen in dit boek niet meer in. Daarvoor zijn ze te veel illusies kwijtgeraakt.