‘Kim Jongun wordt vaker in het openbaar gezien dan de rapporten die ons leven bepalen’
Ive Marx is de geheimdoenerij beu
Op Canvas kun je kijken naar een serie over de ramp in Tsjernobyl, die bijna 35 jaar geleden plaatsvond. Wat begon met een banale bedieningsfout, leidde tot de val van het IJzeren Gordijn, de instorting van de SovjetUnie en het einde van de Koude Oorlog. De glasnost, de openheidspolitiek die de toenmalige Sovjetleider Michail Gorbatsjov invoerde, was een van de eerste gebeurtenissen in die keten. Openheid. Transparantie. Eerlijk zeggen waarop het staat. Dat was toen niet zo gebruikelijk.
Nu zou je denken dat het woord inmiddels tot de relieken van de jaren 80 behoort. Maar niets is minder waar. Het komt ook bij ons van pas, in een land dat moet doorgaan voor een levendige democratie, zij het dat ons politieke bestel kraakt in zijn voegen.
De coronacrisis heeft geleid tot een kluwen aan taskforces, expertengroepen en noem maar op. Die opereren allemaal in een waas van geheimdoenerij, waar wijlen de SovjetUnie nog een puntje aan had kunnen zuigen. Kim Jongun wordt vaker in het openbaar gezien dan de rapporten die vandaag ons leven bepalen.
Op overheidswebsites kun je er nauwelijks iets over vinden. Emails met vragen blijven onbeantwoord of worden met het nodige dedain afgewimpeld. Er heerst een soort van omerta. Het eerste rapport van de GEES, de groep van tien experts die de Nationale Veiligheidsraad adviseren, blijft geheim. Niemand mag het zien. Terwijl je zulke rapporten in het buitenland gewoon online kunt vinden (DS 25 april).
Daar stopt het niet. Zo krijgt de burger ook nauwelijks toegang tot de documenten en adviezen die de Economic Risk Management Group produceert, de groep onder leiding van Pierre Wunsch, de gouverneur van de Nationale Bank, en Piet Vanthemsche, oudBoerenbondvoorzitter. In diverse ministeries en kabinetten zijn er taskforces. Ook die maken nota’s en brengen cijfers samen. Maar als je die wilt inkijken, kom je al snel in toestanden terecht die doen denken aan de garagescènes met Deep Throat in All the president’s men.
Als burger mag je dus weinig of niets weten. Waarom eigenlijk? Omdat we te simpel zijn om het allemaal te begrijpen? Omdat we anders in staat van totale verwarring van de balkons springen, overmand door zoveel informatie? In Turkije en China nemen ze exact om die reden het zekere voor het onzekere en sluiten ze maar meteen mensen op die de maatschappij willen ontwrichten door correcte informatie te verspreiden. Dat paternalistische argument kan nooit een goede reden zijn. Dat is een eenvoudig principieel punt. Openheid is een essentiële pilaar van een democratie. In tijden van ongeziene beperkingen op de bewegingsvrijheid ondergaat die een stresstest van formaat.
Geheimdoenerij is bovendien contraproductief, kweekt wantrouwen, ondergraaft de legitimiteit – de ideale voedingsbodem voor desinformatie, fake news en complotfantasieën. Wie weleens op Twitter of Facebook zit, stelt snel vast dat er daaraan geen gebrek is.
Is in Nederland paniek uitgebroken omdat je zowat alle rapporten en cijfers in een vingerklik kunt vinden? Is Duitsland in anarchie vervallen? Nee, natuurlijk niet. Hoe dan ook zijn er weinig mensen die wetenschappelijke rapporten lezen. Het gaat vooral om geïnteresseerden, en die kunnen de rapporten vaak heus wel begrijpen, misschien hebben ze er zelfs iets nuttigs over te zeggen.
De meeste mensen luisteren naar politici. Het helpt als die van enig kaliber zijn. Angela Merkel die kristalhelder de kern van haar coronabeleid uitlegt, we staan er in ons land met een mengeling van verstomming en jaloezie naar te kijken. Wij moeten het stellen met incompetente regeringsmededelingen die nog decennialang doctoraten in de communicatiewetenschappen zullen opleveren.
En de experts? Moeten we die zomaar vertrouwen? Velen van hen zijn degelijk en werken hard, het zijn topmensen in hun domein. Maar zelfs topwetenschappers zijn niet onfeilbaar. Ik geef één voorbeeld. In het GEESrapport stond blijkbaar dat armoede naar 25 procent zou kunnen gaan (DS 25 april).
Het zou me héél erg verbazen als van die schatting ook maar iets klopt.
De glasnost kwam te laat. Ze kon de ineenstorting van een vermolmd regime niet tegenhouden. Meer dan dertig jaar later zitten we in België in een situatie waar mensen die met volmachten regeren beslissingen nemen. Die beslissingen gaan in tegen adviezen van experts die we niet mogen lezen. Die adviezen stoelen op analyses die we niet mogen kennen. Het coronavirus heeft onze democratie aangetast, mogelijk nog harder dan de volksgezondheid. Waarom al die geheimdoenerij? Ik zou het weleens willen weten. U niet?
Ive Marx is hoogleraar (UAntwerpen) en doceert vooral in de opleiding sociaaleconomische wetenschappen. Zijn column verschijnt tweewekelijks op dinsdag.
Kim Jongun wordt vaker in het openbaar gezien dan de rapporten die ons leven bepalen