Schipperen om te overleven
Wanneer de straten van Moskou weer eens vollopen met woedende betogers, voorspellen westerse waarnemers keer op keer het einde van Poetin. Zij moeten dringend de schipperende Rus leren kennen, die zijn weg zoekt in een samenleving waarin tegenspartelen geen zin heeft.
Toen ik Naila Allahverdieva in de lente van 2016 ontmoette, was ik verbaasd over haar intellectuele lenigheid. De directeur van het Museum voor Hedendaagse Kunst in Perm gaf maatschappijkritische Russische artiesten een forum zonder dat ze het voortbestaan van haar museum en haar job in gevaar bracht. ‘Het is een zeer dunne lijn’, zei ze. Werken die te controversieel zijn of die weerstand oproepen, maken geen kans. Vier jaar later zit ze nog altijd op haar stoel.
Allahverdieva beheerst de kunst van het schipperen. Zij slaagt er vooralsnog in om haar passie voor hedendaagse kunst te financieren met budgetten van een overheid die inzet op traditionele waarden en patriottisme. Allahverdievea is een van de overlevers die Joshua Yaffa in zijn verhelderende boek Tussen twee vuren beschrijft. De Amerikaanse journalist, die vijf jaar in Rusland heeft gewoond, toont hoe geëngageerde Russen een weg zoeken in een land waar openheid en kritiek steeds meer worden gemuilkorfd. Het is een pad dat hen weinig vrienden oplevert: de apparatsjiks vinden hen te kritisch, hun vroegere liberale vriendjes zeggen dat ze heulen met het regime.
Elizaveta Glinka is zo iemand, een dokter die haar aandacht en liefde aan de armen en de kanslozen gaf. Ze vertrok naar Donbass om poolshoogte te nemen van de toestand van de gewonden die in de strijd tussen het Oekraïense leger en de door Rusland gesteunde separatisten waren gevallen. Om de gewonde kinderen uit de oorlogszone te brengen, moest ze bij de separatisten steun zoeken. Ze had de Russische overheid nodig om de slachtoffers van de Russische expansiedrift te helpen. Wanneer heeft dokter Glinka zich aan de zijde van Rusland geschaard? Toen ze het uithangbord werd van de Russische menslievendheid in die landen waar de Russische militairen eerst lelijk huis hadden gehouden? Glinka had alleen oog voor het welzijn van de patiënten.
De Tsjetsjeense Heda Saratova riskeerde tijdens de Tsjetsjeense oorlogen haar leven door informatie over de misdaden die de Russische soldaten begingen, over de grens te smokkelen. Ze werd een van de boegbeelden van de mensenrechtenorganisatie Memento Memorial. Toen de oorlog was beslecht en de republiek was ingelijfd, milderde Saratova haar toon. Ze sloot haar ogen voor de misdaden van president Kadirov tegen zijn kritische tegenstanders. Ze werd het uithangbord van het Tsjetsjeense regime. Door haar uitgebreid netwerk en hoge contacten kon ze af en toe slachtoffers van het regime helpen. ‘Het heeft geen zin om tegen te spartelen. Dit is de realiteit waarin we moeten overleven’, zegt ze. ‘Hoe meer je verzet pleegt tegen de machthebbers, hoe erger het wordt.’
Schipperende mensen. Zo omschrijft de Russische socioloog veel van zijn landgenoten. Het zijn mensen die zeker geen aanhangers van het Russische regime zijn, maar die ook niet op de barricades staan om de revolutie te prediken. Het zijn Russen die al eeuwenlang hun comfortzone zoeken in het keurslijf waarin de overheid hen dwingt. Ze weten dat keikoppen een zware prijs hebben moeten betalen voor hun principiële houding die elke dialoog met het regime in de kiem smoort. De schipperende Rus zoekt zijpaden, leemtes in de wet, woorden met twee betekenissen.
De zeven verhalen die Yaffa vertelt, schetsen de complexiteit van de Russische samenleving, waarin de meeste burgers zich gesetteld hebben in de gulden middenweg. Ze kleuren het zwartwitbeeld dat veel westerlingen van Rusland hebben.
Toch vraagt Yaffa zich op het einde af hoe lang het Poetinregime nog kan standhouden. De teugels waarmee het Kremlin de bevolking ment, worden almaar strakker gespannen; de fluïde ruimte waarin de schipperaars gedijen wordt steeds kleiner.
De schipperende Rus zoekt zijpaden, leemtes in de wet, woorden met twee betekenissen