Microbioloog Herman Goossens ‘We weten niet welke medicijnen helpen als de tweede golf begint’
Dat er een tweede golf van de coronapandemie komt, is ‘bijna zeker’, zegt Herman Goossens. Dus is het dubbel zo erg dat het onderzoek naar covid-19-behandelingen zo fout is gelopen. ‘We weten niet welke middelen helpen als straks de tweede golf begint.’
’s Avonds, uren na het interview, stuurt professor Herman Goossens een mail. Dat het een interview was op een bijzonder moment in bijzondere omstandigheden. En dat hij pas achteraf tot het besef is gekomen hoe slopend de voorbije maanden zijn geweest, dat ze er stevig hebben ingehakt. Hij zei het die middag al: dat hij moe was, en ja, daardoor ook emotioneel.
Het laatste wat je van Goossens kan zeggen, is dat hij onbeslagen op het ijs komt. Als er één iemand in Europa de gevaren van een pandemie zag, was hij het wel. Al sinds 2014 timmert hij aan de weg om Europa daarop voor te bereiden. De Antwerpse professor is een internationaal gerenommeerde microbioloog, gespecialiseerd in antibioticaresistentie.
Goossens zelf luidt al jaren bij ons en ook op het internationale toneel de alarmbel over een andere pandemie: het wereldwijd oprukken van bacteriën waartegen geen enkel antibioticum meer opgewassen is.
Maar hij wist dat het pandemiegevaar eerst van de virussen zou komen, en verzamelde rond zich een internationaal team. Het Europese project ‘Prepare’, waarvan hij de coördinator is, zou bij een pandemie onderzoek in de ziekenhuizen en bij huisartsen faciliteren, zodat patiënten snel de juiste behandeling zouden kunnen krijgen. In januari schakelde Goossens drie versnellingen hoger.
Elke vrijdagochtend om 8 uur houdt Goossens een videocall met toppers in Europa. Onder hen de Nederlandse virologe Marion Koopmans (Erasmus MC, Rotterdam), de Britse epidemioloog Peter Horby (Oxford) en de Duitse topviroloog Christian Drosten (Charité, Berlijn). Ze discussiëren over de nieuwste wetenschappelijke inzichten. En ze sparen elkaar niet. Maar deze week werd een onenigheid onder de topvorsers op het publieke toneel uitgevochten, wat de goede verstandhoudingen op het spel zette. En de week extra zwaar maakte voor Goossens.
Christian Drosten wordt in deze coronacrisis frontaal aangevallen door het Duitse boulevardblad Bild.
In een artikel van dinsdag klinkt scherpe kritiek op het werk van Drosten over de besmettelijkheid van kinderen. Goossens, die in deze krant ook kritiek had (DS 27 mei), werd woensdag meegesleurd in de moddercampagne van Bild. Iets wat Goossens nog nooit had meegemaakt. ‘Ik heb geen olifantenhuid. Tegen mijn vrouw heb ik gezegd dat dit mijn laatste interview is.’
Hij is dringend aan rust toe, zegt hij als hij het lastig krijgt tijdens het interview. ‘Maar we moeten ons nu voorbereiden op de tweede golf. Die komt bijna zeker.’
Waarom is deze pandemie veroorzaakt door een virus en niet door een gevaarlijke bacterie?
‘We zijn er altijd van uitgegaan dat de oorzaak een virus zou zijn, zoals een griep of corona. Vaktijdschriften berichten regelmatig over virussen die van dieren overspringen naar de mens. De vraag is dan altijd: zijn er aanwijzingen dat er ook besmettingen van mens op mens plaatsvinden? Toen dat in januari duidelijk werd, wisten we: nu is het zover.’
‘Een respiratoir virus verspreidt zich via druppeltjes of de lucht, waardoor het veel sneller rondgaat dan de meeste bacteriën. Al had ik zelfs in januari of februari niet gedacht dat de uitbraak met het nieuwe coronavirus zó explosief zou zijn.’
‘Het oprukken van de antibioticaresistentie gaat trager. Tegen 2050 zullen volgens huidige schattingen wereldwijd 10 miljoen mensen per jaar aan resistente bacteriën sterven. Als er geen nieuwe antibiotica worden ontwikkeld, gaan we naar een rampscenario. We hebben dus meer tijd voor voorbereidingen dan bij deze uitbraak, maar dat maakt het niet makkelijker om politici te mobiliseren. Ze liggen daar vandaag niet wakker van.’
Corona maakt het alleen maar erger. Covid19patiënten krijgen massaal antibiotica om bijkomende bacteriële infecties voor te zijn.
‘Ik verwacht inderdaad studies die aantonen dat de antibioticaresistentie door corona een sprong gemaakt heeft. Er zullen ook tekorten aan antibiotica komen – die zijn er trouwens al in België. En het zou goed kunnen dat farmabedrijven die gespecialiseerd zijn in infectieziekten, nu alles op alles zetten in de zoektocht naar een virusremmer voor sars-CoV-2 en een vaccin, waardoor er nóg minder in nieuwe antibiotica geïnvesteerd wordt.’
Europa heeft gefaald
In de strijd tegen het sars-CoV-2-virus zoeken farmabedrijven en artsen koortsachtig naar behandelingen voor ernstig zieke covid-19-patiënten. Daarbij loopt volgens Herman Goossens, die zelf studies coördineert, van alles mis. ‘Waardoor we tijdens de tweede golf niet zullen weten wat patiënten helpt en wat niet.’ ‘Er is één land dat het wél schitterend heeft aangepakt: het Verenigd Koninkrijk. Elke patiënt maakte daar in principe deel uit van een studie’
Goossens geeft het voorbeeld van tocilizumab, een middel waarvan artsen hopen dat het de dodelijke overreactie van het immuunsysteem afremt. In Italië werd het tijdens de piek op grote schaal aan patiënten gegeven. ‘Drieduizend Italiaanse patiënten kregen het, maar niet binnen een klinische studie. We weten dus niet of het effectief helpt of niet. Is dat niet verschrikkelijk?’
De snelle opstart van studies is cruciaal bij een pandemie, legt Goossens uit. Hij droomt van een netwerk van onder meer ziekenhuizen dat in een pandemie meteen ingezet kan worden om klinische onderzoeken uit te rollen en veel patiënten op te nemen in de studies.
Niet iedereen wil proefkonijn zijn.
‘Ik zou zelf meteen deelnemen aan een studie. Patiënten in klinische studies ondergaan bijkomende onderzoeken. Daardoor word je als patiënt nog beter opgevolgd.’
Als je pech hebt, krijg je als patiënt alleen een placebo, een nepmiddel.
‘Placebo is geen wijwater, hé (lacht).
Dat is de standaardbehandeling. Die krijg je sowieso, ook al zit je in de placebogroep. Het experimentele medicijn dat getest wordt, wordt toegevoegd aan die standaardbehandeling.’
Er lopen wereldwijd duizenden studies met patiënten.
‘Elk ziekenhuis heeft zijn eigen studies opgezet. Het zijn kleine studies met tientallen patiënten. Daar is het compleet fout gelopen. Om te weten of een middel helpt, moet je honderden of duizenden patiënten opnemen in een studie. Uit al die kleine, versnipperde studies zullen we geen enkel besluit kunnen trekken over die middelen!’
‘Er is één land dat het wél schitterend heeft aangepakt: het Verenigd Koninkrijk. Elke patiënt maakte daar in principe deel uit van een studie. De keuze voor de onderzoeken werd centraal door de regering gemaakt. Zo heeft de Britse overheid onze ‘Prepare’-trial gekozen voor patiënten die op de afdelingen intensieve zorg verblijven. Aan een studie op andere afdelingen nemen meer dan 11.000 covid-19-patiënten deel. Het is pijnlijk om te zeggen: de vraag om mee te werken aan studies die gefinancierd worden met Europees belastinggeld, wordt het best opgevolgd door een land dat geen deel meer uitmaakt van de EU. Dat we hen kwijt zijn in Europa, daar kan ik nog elke dag om huilen.’
Maar het Verenigd Koninkrijk heeft wel veel doden.
‘Dat heeft niets met de studies te maken, maar wel met het beleid. Of studies met experimentele medicijnen de overlevingskans op intensieve zorgen verhogen, zullen we over enkele weken weten, als de Britse cijfers uitkomen.’
Eigenlijk is Europa collectief de mist ingegaan.
‘De Europese Unie heeft gefaald. Niet omdat de Europese Commissie gefaald heeft, maar omdat de lidstaten geen homogeen gezondheidsbeleid willen. Het was elk voor zich, denk maar aan de mondmaskers, de immuniteitstesten, PCR-testen ... Maar ook wat de andere maatregelen betreft.’
‘Neem onze sluiting van de cafés en restaurants. Is Nederland daarover geïnformeerd geweest? Het eerste weekend van onze lockdown heb ik mijn Nederlandse collega’s, die minister-president Mark Rutte adviseren, opgeroepen om in te grijpen. Want wij zouden de prijs betalen voor alle Belgen die naar Sluis gingen en zich daar zouden besmetten.’
Hoe vermijden we dat we bij een tweede golf dezelfde fout maken?
‘We moeten nú oplijsten wat er allemaal fout loopt. De Britse regering pakt ook dat voorbeeldig aan. Ze heeft sociologen aangesteld die tijdens de crisis elke drie weken alle belangrijke spelers twintig minuten interviewen: wat loopt goed, waar zitten nu de problemen? Dat is de eerste stap voor een goede evaluatie.’
‘Vervolgens moet je scenario’s schrijven: voor een snelle diagnos
Om zulke lessen te trekken, heb je wel eerst een ‘goede’ crisis nodig.
‘Na de Mexicaanse griep in 2009 wás er een rapport van de ambtenaren van de Europese Commissie met beleidsaanbevelingen. Maar de Commissie werd toen teruggefloten door de lidstaten.’
‘Na sars in 2003 werd wel het Europese centrum voor ziektebestrijding, ECDC, opgericht. Dat doet schitterend werk. Maar het telt maar 180 medewerkers ... Zijn Amerikaanse evenknie heeft 10.000 personeelsleden. Zo groot moet het bij ons zeker niet zijn, want we hebben ook sterke nationale instituten, zoals het Robert-Koch-Institut in Duitsland en RIVM in Nederland.’
En in België?
‘Bij Sciensano zitten zeer goeie mensen, alle respect voor hun werk. Maar laat ons eerlijk zijn: de instelling staat zwak, omdat er onvoldoende in is geïnvesteerd. Er wordt in ons land onvoldoende geld gestopt in volksgezondheid en door de regionalisering is het beleid versnipperd. Dat verklaart voor een stuk waarom anderen het beter aangepakt hebben. Nederland had snel door dat de testen opgeschaald moesten worden. De juiste reflex, al bestelden ze te weinig reagentia.’ ‘Er wordt in ons land onvoldoende geïnvesteerd in volksgezondheid en door de regionalisering is het beleid versnipperd’
U hebt plannen voor een nieuw Europees instituut dat onderzoeken voor infectieziekten coördineert.
‘Met 200 à 300 Europese toponderzoekers, zoals we vandaag al hebben voor kankeronderzoek. Ik hoop dat de lidstaten daar nu wel enkele honderden miljoenen voor vrijmaken. Dat internationale netwerk van ziekenhuizen, huisartsen en woonzorgcentra kun je in “vredestijd” gebruiken voor allerlei studies, bijvoorbeeld met nieuwe antivirale middelen tegen verkoudheidsvirussen, of nieuwe antibiotica of vaccins. Bij een pandemie kun je dan meteen met z’n allen snel overschakelen naar experimentele behandelingen tegen het nieuwe virus.’
Doden door slordig onderzoek
Iedereen wacht op antwoorden van de wetenschap. Beleidsmakers en het publiek willen dat onderzoekers al hun vragen over het virus uitklaren, en de vorsers zelf nog het hardst van al. Liever vandaag dan morgen.
De wetenschap gaat vandaag té snel en dat heeft verregaande gevolgen, waarschuwt Herman Goossens. Het online delen van manuscripten die nog niet door collega’s kritisch tegen het licht zijn gehouden (‘peer review’), mag van hem op de schop. ‘Het is een kolossale vergissing geweest van de topvaktijdschriften om in deze crisis toe te laten dat onder
utiek, rond het afsluiten van de grenzen, de sluiting van de scholen. Die moeten concreet zijn: bijvoorbeeld door bedrijven in geval van nood te kunnen opleggen dat ze reagentia produceren voor labotesten.’