‘Mensen, laat ons nú stoppen met die bubbels’
Zijn achterban verwacht dat hij als kersvers aangestelde expert het mondmasker en de sociale bubbel zal afschaffen. Maar zal gezondheidseconoom Lieven Annemans die verwachtingen kunnen inlossen?
Met twee welgemikte opiniebijdrages was professor gezondheidseconomie Lieven Annemans (UGent, VUB) de voorbije weken niet weg te slaan van het coronadebat. In de open brief klinkt het dat ‘het virus niet gevaarlijker is dan de jaarlijkse seizoensgriep’ en dat ‘het klimaat van “covidofobie” volledig ongerechtvaardigd is’. Dat de strenge maatregelen verlengd werden terwijl de curve van de bevestigde gevallen is afgevlakt, gaat er bij Annemans (56) niet in. ‘De manier waarop we met corona omgaan mag geen smakeloze show worden’, opperde de gezondheidseconoom, die vanwege zijn onderzoeken naar het geluk van de Belg ook wel ‘de geluksprofessor’ genoemd wordt.
Zijn oproep om relaxter met het virus om te gaan, viel niet op een koude steen. De regering nam Annemans op in de vernieuwde Celeval, een adviesorgaan dat ons moet leren leven met het virus. De marsrichting is duidelijk: ‘Het moet veel soepeler, liefst met zo weinig mogelijk verplichtingen.’
U bent de mascotte geworden van de tegenbeweging: zij die vinden dat we overdrijven met onze coronaaanpak. ‘Waar ik voor sta, noem ik niet graag een “tegenbeweging”. Waar ik naar streef, is een leefbaar evenwicht. Het virus is er, en het is niet onschuldig. Maar als de maatregelen te streng zijn, hebben ze ook impact op onze gezondheid, op de economie en de maatschappij. Ik krijg inderdaad berichten van mensen die nogal radicaal zijn. Zelfs het afstand houden moet voor hen meteen afgevoerd worden, dat is “sociaal vergif”. Er zijn net zo goed mensen die zeggen: “Ik heb covid-19 doorgemaakt, dit is verschrikkelijk, we moeten heel streng zijn”. Maar 90 procent van de reacties luidt: “U hebt gelijk, we moeten naar een nieuw evenwicht”.’
De verwachtingen zijn hoog: men verwacht dat u het mondmasker en de sociale bubbel zal afschaffen, en dat economische en culturele sectoren kunnen herleven.
‘Het zou heel onverstandig zijn om nu alles te lossen. Dan is de kans reëel dat er een tweede golf komt. De kunst is om maatregelen te nemen die én een sterke impact hebben op de verspreiding van het virus én een zo minimaal mogelijke impact hebben op het maatschappelijk leven. Handhygiëne, bijvoorbeeld, kost weinig moeite en helpt. Afstand van minstens een meter blijft belangrijk, en verhindert niet dat je wel mensen kan ontmoeten. Alleen als afstand houden niet mogelijk is, is een mondmasker aangewezen. Naar die basisregels moeten we teruggrijpen. We moeten zo weinig mogelijk sanctioneren en controleren, en zo veel mogelijk beroep doen op de burgerzin. Dat kan, wanneer je goed motiveert waarom de maatregelen noodzakelijk zijn en wat hun verwachte effect is.’ ‘Veel soepeler. We hebben veel te veel regels die gepaard gaan met een mogelijke bestraffing. Dat creëert geen schwung bij de bevolking om samen te herleven ondanks het virus. De psychologen beamen dit.’
De sociale bubbel mag meteen op de schop?
‘De bubbel is op zich een interessant concept. Een grotere bubbel doet uiteraard het risico op besmettingen stijgen, want er zijn meer contactmogelijkheden. Ik begreep dat de bubbel eind juli verkleind werd. Er ontstond een vonk doordat mensen, bijvoorbeeld op feesten, veel te dicht bij elkaar kwamen. Met een betere communicatie, zoals “we verkleinen de bubbel voor drie of vier weken, zo vermijden we dat de vonken zich als een lopend vuurtje verspreiden” creëer je samen een engagement.’
‘Maar hoeveel weken zit het reproductiegetal nu al onder één? Mensen, laat ons nú stoppen met die bubbels, op voorwaarde dat de basisregels gevolgd worden. Bij mensen die niet tot het gezin of je naasten horen, moet de afstand gerespecteerd. Dat geldt bijvoorbeeld ook in cultuurzalen, waarbij tussen groepjes een afstand van één meter gehouden wordt. Samenkomen in een kleine ruimte, dansen of swingen: daar is het nog te vroeg voor.’
Met soepelere regels aanvaarden we dat het aantal besmettingen zal stijgen.
‘Het gaat om bevestigde besmettingen. Weinigen daarvan worden in het ziekenhuis opgenomen en ze worden nu beter behandeld. We hoeven die bevestigde besmettingen niet dagelijks in het nieuws te brengen. Laten we het virus uit de spotlights halen. Het virus moet terug backstage. Als er nog besmettingen zijn, dan moeten we uiteraard contacten natrekken, opvolgen en testen. De bubbel afschaffen kan hierbij een troef zijn. Nu zijn mensen soms terughoudend om al hun contacten door te geven, want dan moeten ze toegeven dat ze de regel van de bubbel niet gevolgd hebben.’
Gert Peersman, toch ook een econoom, zegt precies het tegenovergestelde. We moeten onze ogen op het virus houden, want het zijn besmettingen (en de angst daarvoor) die dodelijk zijn voor de economie.
‘Ik begrijp de redenering. Maar ik geloof dat we een tweede lockdown ook kunnen vermijden met de basisregels, gecombineerd met een betere contactopsporing, een app en testen. Zó vermijden we maatschappelijke en economische schade, niet met te strenge maatregelen.’
Maar als het virus opnieuw meer circuleert, worden mensen bang, met de economische gevolgen van dien. Mensen worden toch bang door het virus, niet door de maatregelen?
‘We hebben elk jaar een aantal coronavirussen, dat wordt weleens vergeten. Dit is speciaal, omdat het zeer besmettelijk is en het sterftecijfer mag niet onderschat worden. Maar in deze fase kunnen we perfect met het virus samenleven. Als we de spotlights blijven zetten op het virus, krijgen we ook andere gezondheidsproblemen, omdat mensen zich uit angst niet laten verzorgen. De strenge maatregelen werken dat in de hand. Neem nu de mondmaskerplicht, een maatregel die te ver is doorgeschoten. Mondmaskers in het straatbeeld, terwijl het niet druk is, dat versterkt de angstcultuur. Tot vandaag denken sommigen: “Als ik buiten ga, waag ik mij in een slangenkuil”. Mensen raken ook sociaal geïsoleerd. Die angstcultuur moeten we een halt toeroepen door te strenge maatregelen af te voeren.’
Wordt dat dé uitdaging voor de vernieuwde Celeval?
‘Voor sommige maatregelen moet niet op een advies gewacht worden. Neem nu de gemeenten met een doorgeslagen mondmaskerplicht of scholen waar kinderen in de refter niet mogen spreken. Virologen moeten het signaal geven dat het echt geen zin heeft om heiliger te zijn dan de paus. Zij denken misschien dat alle beetjes helpen, maar te strenge maatregelen hebben echt geen zin. Virologen zijn het daar mee eens, dus moeten ze dat ook openlijk zeggen. Ik kan dat ook, maar ik heb die autoriteit niet, want ik ben geen viroloog.’
‘De regering vindt dat het evenwicht hersteld moet worden, en dat de focus nu iets te veel op het virus ligt. Daarom hebben ze mij gevraagd’
U bent een van de bijna twintig experts in Celeval. Zal men wel naar u luisteren? Iedereen wil de maatregelen zo soepel mogelijk, maar we moeten wel weten of dat niet tot opflakkeringen leidt. Dat is een vraag voor een epidemioloog of biostatisticus, niet voor een gezondheidseconoom. ‘Als gezondheidseconoom werk ik dagelijks met modellen. Ik heb zelfs enkele jaren het vak epidemiologie gegeven. Ik begrijp die modellen dus wel, en kan zeker over de verschillende voorspellingen discussiëren. En waarom zouden de andere experts het niet eens zijn met de basisprincipes – handhygiëne, afstand, mondmaskers indien afstand houden onmogelijk is – aangevuld met testen en opvolgen? Ook het ECDC (Europees Centrum voor Ziektepreventie en -bestrijding, red.) zegt dat dat voldoende moet zijn. Ik hoop daar de anderen van te overtuigen.’
Voor u is deelnemen aan een expertengroep een risico. U zult mensen ontgoochelen die verregaande versoepelingen verwachten, want die krijgt u er mogelijk niet door.
‘Ik geloof dat we het juiste pad kunnen vinden tussen de tegenstellingen. Mijn bevindingen moeten uiteraard getoetst worden bij virologen, maar ook psychologen, sociologen en antropologen. Ik heb niet de waarheid in pacht. Als iemand goede argumenten heeft, dan geef ik mijn ongelijk gerust toe.’
Dus als men u overtuigt dat we er alles aan moeten doen om het aantal besmettingen naar nul te brengen, dan volgt u?
‘Crush the curve zou met zulke schadelijke effecten gepaard gaan, dat men al van heel ver zal moeten komen om mij te overtuigen. Kijk hoe de motivatie om de maatregelen op te volgen gezakt is, ook bij mensen die heel overtuigd waren.’
Zijn de motivatiepsychologen, sociologen of gedragseconomen niet schromelijk over het hoofd gezien bij de samenstelling van Celeval?
‘De regering heeft de samenstelling bepaald. Toen ze mij belden, was het niet duidelijk wie er nog in zou zitten. Het hoeft geen probleem te zijn dat de samenstelling niet perfect is. Het is aan ons om ons oor te luister te leggen bij zij die niet of ondervertegenwoordigd zijn in Celeval. Zij maken er dan impliciet deel van uit.’
U benadrukt dat goede informatie verstrekken de uitdaging is in coronatijden. Sloeg u de bal niet mis door een open brief te ondertekenen die discutabele uitspraken bevat? (lacht) ‘Ik had zo’n voorgevoel dat deze vraag ging komen. Als artsen die de schrijnende covid-situaties hebben meegemaakt zeggen dat de balans scheef is, ben ik natuurlijk geïnteresseerd in wat ze te zeggen hebben. Ik vond een aantal zaken te sterk geformuleerd, maar de geest was helemaal in lijn met mijn gedachtegoed: er is een bredere maatschappelijke expertise nodig, we moeten met alle maatschappelijke en gezondheidselementen rekening houden en we moeten beter informeren. Als er dan al tientallen mensen getekend hebben, kan je helaas de passages die je zelf anders zou willen niet meer veranderen.’
Met uw ondertekening geeft u legitimiteit aan beweringen die pertinent onwaar zijn, zoals ‘het virus is niet gevaarlijker dan de jaarlijkse seizoensgriep’. De wetenschappelijke literatuur geeft aan dat het virus véél dodelijker is.
‘Inderdaad. Ik moet toegeven dat het een van de passages was waar ik zelf vragen bij had. De meest betrouwbare cijfers geven een mortaliteit van 3 op 1.000.’
Het Amerikaanse CDC, bijvoorbeeld, spreekt van 6 à 7 op 1.000. Meer dan vijf keer besmettelijker dan griep. ‘Ik denk dat die 3, in The New England Journal, een betere inschatting is. We hadden moeten zeggen dat de mortaliteit in de buurt van de griep komt, maar tegelijk ook opmerken dat het coronavirus vooralsnog besmettelijker is dan griep. Maar dat is de essentie niet. Nu wordt elke paragraaf met een vergrootglas bekeken. Dat is een nevendiscussie. Het gaat om de hoofdboodschap.’
De open brief ondergraaft ook de legitimiteit van de experts. Er wordt geïnsinueerd dat hun advies gekleurd is door belangenconflicten, zonder dat dat hard gemaakt wordt. ‘Dat sloeg wellicht op experts die belang hebben bij onderzoek naar vaccins omdat ze er zelf bij betrokken zijn. Maar zelf geloof ik niet dat dit echt een rol speelt. Ze hebben wel een punt dat belangenconflicten aangegeven moeten worden. Dat hebben we in Celeval ook nog niet gedaan, maar gebeurt bijvoorbeeld wel als wij als experten advies geven bij het federale kenniscentrum.’
‘In het opiniestuk zijn een aantal zaken straffer verwoord dan ik zou doen. Ik heb u al uitgelegd waarom ik me toch aansloot. Achteraf heb ik me wel al enkele keren de vraag gesteld of ik beter niet getekend had. Misschien had ik moeten zeggen: ik steun jullie moreel, maar met deze passages ben ik het niet eens.’
Als u niet getekend had, zou men u misschien ook niet gekozen hebben als Celevalexpert.
‘Terechte opmerking. We zullen het wellicht nooit weten. Iets wat straf geformuleerd wordt, krijgt in de media helaas meer aandacht dan wanneer het evenwichtig uitgedrukt wordt.’
Wat heeft de regering u gevraagd toen u aangesteld werd?
‘De regering vindt dat het evenwicht hersteld moet worden, en dat de focus nu iets te veel op het virus ligt. Daarom vond ze dat ik een goede kandidaat was voor Celeval.’
Daarmee zegt men impliciet: de huidige adviserende virologen neigen te sterk naar strenge maatregelen. ‘We moeten onze virologen ongelooflijk dankbaar zijn. Doordat zij snel geschakeld hebben en uitstekend advies gegeven hebben, is veel erger voorkomen. Maar nu zijn we in een nieuwe fase beland. Het moment is aangebroken om een nieuw evenwicht te zoeken, samen met de virologen.’
Dries De Smet
‘De mondmaskerplicht is een maatregel die te ver is doorgeschoten. Mondmaskers in het straatbeeld, terwijl het niet druk is, dat versterkt de angstcultuur’
‘Om beesten te zien, moet je kunnen denken als een beest’, zegt Maarten Cuvelier, een natuurliefhebber die zich heeft bekwaamd in het voorspellen waar dieren langs zullen komen. ‘Je moet je afvragen waar je zelf zou lopen als je een bever was, een wild zwijn, een ree, of een wolf.’
Op die plaatsen gaat hij soms uren in een hinderlaag liggen. Net voor de zomer kon hij zo in Duffel, verstopt achter een baal hooi, de rondtrekkende wolf Billy filmen met zijn telefoon. Met een camera met bewegingssensor maakte hij op 27 augustus een foto van een lynx, een zeldzame katachtige die in België al bijna twee eeuwen was uitgestorven.
De voorbije 25 jaar waren er wel vaker geloofwaardige meldingen van mensen die zeiden dat ze een lynx hadden gezien in België, onder meer in de Voerstreek, maar tot nu toe was dat nooit bewezen met een duidelijke foto. Het uiterlijk van een lynx is onmiskenbaar: een kat ter grootte van een herdershond, met vlekken, een korte staart en pluimpjes op de oren. Dat lynxen desondanks zelden worden waargenomen, heeft te maken met de uitgestrektheid van hun territorium. Ze leven het grootste deel van het jaar solitair, in een jachtgebied van honderden vierkante kilometers. Lynxen besluipen hun prooien, vooral reeën en knaagdieren, waardoor ze het grootste deel van de dag stilletjes in een hinderlaag liggen. Ze zijn ook bijzonder schuw. Anders dan de wolf, die wel mensen vermijdt maar graag verblijft in een halfopen, sterk door mensen beïnvloed landschap, is de lynx een uitgesproken bosbewoner. Aan zijn onzichtbare aanwezigheid dankt het dier zijn bijnaam ‘het spook van het bos’.
Geheime plaats
De foto van de lynx werd gemaakt in de vallei van de Semois, op een plaats die geheim wordt gehouden om verstoring te voorkomen. Hij werd vrijdagochtend verspreid door Landschap vzw, een organisatie die bekend is van de campagne ‘Welkom Wolf’. Cuvelier twijfelde eerst of hij ermee naar buiten wilde komen. Hij zegt dat hij het deed om de lynx te helpen beschermen door sociale druk. ‘Nu bewezen is dat er in Wallonië een lynx is, zullen ze hem wel moeten beschermen.’
Alain Licoppe, van het Waalse Département de l’étude du milieu et agricole, zegt dat hij weet waar de foto gemaakt is en vertrouwt op de authenticiteit ervan. ‘In dezelfde omgeving werd in februari al een waarneming van een lynx gemeld’, zegt Licoppe. ‘Er was zelfs een foto, maar die was niet helder genoeg om zeker te zijn. Een
Maarten Cuvelier jager heeft in de buurt ook foto’s gemaakt van vermoedelijke pootafdrukken van een lynx. Cuvelier was daarvan niet op de hoogte toen hij zijn camera opstelde.’
De foto geeft geen zekerheid over het geslacht of de herkomst van de lynx, maar Licoppe vermoedt dat het gaat om een mannelijk dier dat afkomstig is uit een nest in Frankrijk of Duitsland, waar de dieren zijn geherintroduceerd. Onderzoekers zullen nu proberen om door spoorzoeken en wildcamera’s meer over de lynx te weten te komen. Als ze haren of uitwerpselen vinden, kan door een DNA-onderzoek achterhaald worden uit welke populatie het dier afkomstig is.
Dode schapen
Omdat jonge vrouwelijke lynxen dichter bij de plek blijven waar ze zijn opgegroeid, vreest Licoppe dat er in België niet gauw een leefbare populatie komt. ‘Als we dat willen, zullen we lynxen moeten uitzetten, uiteraard op voorwaarde dat daarvoor een maatschappelijk draagvlak is.’ Een herintroductie is ook pas zinvol als er een geschikte biotoop is. Door het dichte Belgische wegennet is dat niet evident. Jonge lynxen worden vaak aangereden.
Conflicten tussen jagers en lynxen verwacht Licoppe niet. Hij hoorde jagers uit de streek al zeggen dat ze minder reeën zien. ‘Maar dat hoeft niet te betekenen dat de aantallen verminderd zijn. De aanwezigheid van één lynx heeft een grotere impact op het gedrag. Wellicht houden de reeën zich nu meer gedeisd. Omdat carnivoren vooral de zwakkere prooinaturel en pakken, kunnen ze op termijn de populatie reeën gezonder maken. Voor de jacht is dat alleen maar goed.’
Omdat er nog geen meldingen zijn van dode schapen die aan de lynx toegeschreven worden, verwacht Licoppe ook niet dat er een conflict zal ontstaan met landbouwers of hobbyboeren. Ook in landen met een grote populatie lynxen, blijkt dat soort schade mee te vallen. In Zweden zijn ongeveer 1.200 lynxen, die in 2018 195 schapen hebben gedood. Volgens Diemer Vercayie, de met het Wolf Fencing Team Belgium helpt om andermans huisdieren tegen wolven te beschermen, zegt dat er ook voor lynxen geschikte afsluitingen bestaan, al kan het nog wel even duren eer daar in België vraag naar is.
De opmars van vos, ree en wild zwijn en de voorzichtige terugkeer van wolf, otter en lynx, kunnen de indruk wekken dat het prima gaat met de Belgische natuur. Maar voor al die soorten kunnen onderzoekers een veelvoud aan tegenvoorbeelden geven. ‘Het feit dat we vandaag blij zijn met één lynx en drie otters, toont vooral hoe groot de schade nu al is’, zegt Vercayie.
Wouter Woussen
‘Nu bewezen is dat er in Wallonië een lynx is, zullen ze hem wel moeten beschermen’ Fotograaf van de eerste Belgische lynx in bijna 200 jaar